۵ درصد كشور در حال فرو رفتن در زمين
فرونشست زمين در ايران ديگر يك هشدار زيستمحيطي محدود و موضعي نيست؛ اين پديده اكنون به يكي از «چالشهاي ملي» تبديل شده است كه بنا بر اعلام مسوولان، ۵ درصد از پهنه كشور را درگير كرده و حدود ۹۰ هزار كيلومتر مربع از ايران را تحت تاثير مستقيم قرار داده است.
فرونشست زمين در ايران ديگر يك هشدار زيستمحيطي محدود و موضعي نيست؛ اين پديده اكنون به يكي از «چالشهاي ملي» تبديل شده است كه بنا بر اعلام مسوولان، ۵ درصد از پهنه كشور را درگير كرده و حدود ۹۰ هزار كيلومتر مربع از ايران را تحت تاثير مستقيم قرار داده است. بر اساس آخرين ارزيابيها، ۳۵۰ دشت، بيش از ۲۰۰ شهر و دستكم ۱۱۷ هزار حلقه چاه برداشت آب در اين بحران نقش دارند؛ بحراني كه به گفته كارشناسان، «پيامد ۵۰ سال توسعه شتابان و استفاده بيرويه از منابع آب زيرزميني» است.غزال راهب، معاون وزير راه و شهرسازي و رييس مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي با بيان اينكه «فرونشست يك مساله جهاني است و كشورهاي همعرض ايران نيز دچار اين مساله هستند»، تأكيد ميكند كه در ايران «اين پديده بيش از ۲۰۰ شهر را در بر گرفته است.» او با اشاره به رفتارهاي نادرست آبي در دهههاي گذشته ميگويد: با توجه به توسعه شتابان كشور و استفاده بيش از حد از منابع آب زيرزميني در ۵۰ سال گذشته، بيش از ۳۵۰ دشت كشور دچار فرونشست شدهاند؛ دشتهايي كه ۲۸ درصد از چاههاي كشور در آنها واقع شدهاند و بيش از ۱۱۷ هزار چاه برداشت آب در مناطق داريم كه برداشت بيرويه آنها فرونشست را تشديد كرده است.»اين آمارها در حالي اعلام ميشود كه طاها طباطبايي، دبير كارگروه فرونشست مركز تحقيقات راه و شهرسازي نيز در گفتوگو با تسنيم ابعاد بحران را مشابه توصيف كرده و ميگويد: حدود ۳۵۰ دشت از دشتهاي كشور دچار پديده فرونشست هستند. در اين مناطق، حدود ۲۸ درصد از چاههاي كشور وجود دارند كه فرونشستهاي بيش از ۱۰ سانتيمتر در سال ايجاد كردهاند.
تهيه اطلس ملي فرونشست نخستين گام براي مديريت بحران
راهب با اشاره به ضرورت يكپارچهسازي دادهها و رصد برخط تغييرات زمين، از تدوين «اطلس ملي فرونشست» خبر ميدهد: تهيه و تدوين اطلس فرونشست با كمك سازمان نقشهبرداري و زمينشناسي در دستور كار است و نياز به همراهي ساير سازمانها داريم تا اطلاعات مربوطه به صورت برخط با امكانات بهروز رساني مداوم در دسترس باشد.
اين اطلس ميتواند چارچوبي براي تصميمگيري آينده در حوزه ساختوساز، زيرساختهاي راه و ريل و سياستهاي آبي كشور فراهم كند.
تهران؛ از ۱۶ تا ۳۱ سانتيمتر فرونشست در سال
تهران به عنوان پرجمعيتترين و حساسترين كلانشهر ايران، وضعيت نگرانكنندهاي دارد. در برخي نقاط پايتخت نرخ فرونشست طي مدت كوتاهي تقريباً دو برابر شده است. راهب با اشاره به تشديد برداشت آب از چاههاي داخل تهران تأكيد ميكند: در تهران به دليل تنش آبي بالا و برداشت بيرويه از چاههاي داخل شهر، نرخ فرونشست از ۱۶ سانتيمتر در سال به بيش از ۳۱ سانتيمتر افزايش يافته است كه اكثراً به صورت موضعي در كنار چاههاي برداشت آب اتفاق افتاده است.طباطبايي نيز اين موضوع را تأييد كرده و ميگويد: از سال ۱۴۰۲ تاكنون نرخ فرونشست در تهران از حدود ۱۶ سانتيمتر به بالاي ۳۱ سانتيمتر رسيده است.مناطقي مانند نسيمشهر، دشت ملارد، شهريار و بين كرج و تهران نيز در بالاترين سطح فرونشست قرار دارند.
فرونشست و تهديد زيرساختها
با گسترش نواحي فرونشستي، بخش قابلتوجهي از زيرساختهاي حياتي كشور در معرض خطر قرار گرفتهاند. راهب ميگويد: در حال تعريف پروژههاي مختلفي در حوزه بناهاي تاريخي و شريانهاي حياتي مثل مسيرهاي ريلي، جادهاي، لولهها و ... هستيم.طباطبايي نيز از تدوين مجموعهاي از دستورالعملها خبر ميدهد: پيشنويس دستورالعمل ساخت ساختمانها در مناطق داراي فرونشست تدوين شده و ظرف يكي دو ماه آينده به تصويب خواهد رسيد.او همچنين درباره فروريزش زمين تأكيد ميكند: دستورالعمل ايمنسازي فروريزش زمين با همكاري سازمان مديريت بحران و شهرداري تهران تدوين شده و دستورالعمل شناسايي و پيشگيري فروريزش زمين نيز نهايي شده است.اين دستورالعملها قرار است ملاك تصميمگيري در پروژههاي عمراني، ساختماني و زيرساختي سراسر كشور باشد.
۱۰ هزار ساختمان ناايمن در تهران
فرونشست و فروريزش تنها بخشي از چالشهاي شهري تهران هستند. راهب در ادامه از شناسايي گسترده ساختمانهاي ناايمن در پايتخت خبر ميدهد: ۱۰ هزار ساختمان ناايمن در پايتخت با همكاري سازمان مديريت بحران شهرداري تهران شناسايي شده است. حدود ۱۷ درصد از اين ساختمانها در گريد D به معناي ساختمانهاي ناايمن بهخطر زياد قرار ميگيرند.به گفته او، دستورالعمل شناسايي ساختمانهاي ناايمن در شهرستانها نيز تصويب شده و تيمهاي ارزياب در حال آموزش هستند.اما يكي از مهمترين اقدامات مركز تحقيقات، كنترل ساختوساز بر روي پهنههاي گسلي است. راهب درباره ضابطههاي موجود ميگويد: اين دستورالعمل بنا به عمق، نوع و فاصله از گسل حداكثر ارتفاع ساختمان را تعيين ميكند و بر اساس آن در ساختوسازهاي جديد، ممنوعيتها از اين مركز استعلام ميشود.او همچنين درباره پروژه جنجالي هتل ولنجك توضيح ميدهد: احداث اين هتل كه قرار بود ۳۰ طبقه روي زمين ساخته شود، هماكنون متوقف شده و فقط به اندازه ۱۱ طبقه از روي پي به آن مجوز داده شده است كه ميتواند به ساختوساز بپردازد.اين تصميم نشان ميدهد كه نهادهاي نظارتي نسبت به ريسكهاي لرزهاي و فرونشستي رويكرد سختگيرانهتري اتخاذ كردهاند.
اسكان اضطراري در برنامه بازنگري مقررات ملي ساختمان
در كنار مسائل فرونشست، مركز تحقيقات همزمان بر موضوع پدافند غيرعامل و پناهگاههاي شهري نيز تمركز كرده است. راهب ميگويد: از همان روزهاي ابتدايي پس از پايان درگيريها، همكاران اين مركز در ساختمانهاي ناايمن حضور يافته و به ارزيابي آسيبها و مستندسازي پرداختند تا جمعبندي آن در بازنگري مقررات ملي مسكن و ساختمان در حوزه پدافند غيرعامل مورد استفاده قرار بگيرد.او از تدوين ضوابط جديد خبر داده و ميگويد: پيشنويس ضوابط پناهگاهي و فضاي امن و دستورالعمل ساخت آنها در محلات تهيه شده و در شوراي عالي معماري و شهرسازي ارايه شده است... بزودي ضوابط احداث و بهكارگيري پناهگاهها و دستورالعمل ساخت آنها ابلاغ ميشود.
مهندسي ارزش رويكرد جديد براي پروژههاي بزرگ
در حوزه كلان پروژههاي ملي، راهب از استفاده از «مهندسي ارزش» براي تصميمگيري در پروژههاي بزرگ ريلي و جادهاي خبر ميدهد. او تأكيد ميكند: اكنون اين مهم در خصوص قطعه سوم آزادراه تهران-شمال نيز در دستور كار بوده و در مراحل نهايي خود است و از اين طريق به دنبال اتخاذ راهكار بهينه هستيم.با وجود گستردگي بحران، نكته مهم اين است كه هر منطقه فرونشسته الزاماً دچار تخريب فوري نميشود. طباطبايي توضيح ميدهد: البته هر نقطهاي كه دچار فرونشست باشد، الزاماً در همان نقطه آسيبهايي به ساختمانها، راهها و ابنيه وارد نميشود. اما در مناطقي كه اختلاف فرونشست وجود دارد، اين آسيبها بروز ميكند.اين اختلاف نشستها يعني همان «فرونشست نامتوازن» مهمترين علت شكافها، تركها و آسيب جدي به بناهاست.بر پايه اظهارات و گزارشهاي رسمي، بحران فرونشست اكنون يكي از ۳ تهديد نخست كشور در حوزه زيرساخت، ايمني و محيطزيست محسوب ميشود. از تهران و كرج تا اصفهان، فارس و كرمان، بخش قابل توجهي از زيرساختهاي حياتي ايران، از خطوط ريلي و لولههاي انتقال آب و گاز تا بافتهاي تاريخي، در معرض تهديد قرار دارند.اقداماتي مانند تهيه اطلس ملي فرونشست، تدوين دستورالعملهاي جديد ساختوساز، برنامه مقاومسازي شريانهاي حياتي و توقف ساختوسازهاي پرريسك گامهاي مهمي هستند، اما مساله اصلي همچنان پابرجاست: برداشت بيرويه آب زيرزميني.
تا زماني كه اين چرخه ادامه داشته باشد، به گفته كارشناسان، سرعت فرونشست هر سال بيشتر خواهد شد؛ و اين يعني هزينههاي بيشتر، تخريبهاي گستردهتر و تهديد ايمني ميليونها نفر.
