بازار ارز و طلا چطور آرام ميگيرند؟
بازارهاي اصلي اقتصاد ايران در ماههاي اخير با موجي تازه از تلاطم روبهرو شدهاند؛ تلاطمي كه ريشه آن نه تنها در تحولات داخلي، بلكه به شكل جدي در رويدادهاي اقتصاد جهاني و فضاي سياسي بينالمللي قابل مشاهده است.
بازارهاي اصلي اقتصاد ايران در ماههاي اخير با موجي تازه از تلاطم روبهرو شدهاند؛ تلاطمي كه ريشه آن نه تنها در تحولات داخلي، بلكه به شكل جدي در رويدادهاي اقتصاد جهاني و فضاي سياسي بينالمللي قابل مشاهده است. از حدود يكسال پيش، همزمان با بازگشت دونالد ترامپ به كاخ سفيد و آغاز دوره دوم رياستجمهوري او، اقتصاد جهاني وارد مرحلهاي تازه از بيثباتي شد. سياستهاي تجاري و ارزي دولت جديد امريكا، تشديد تنشها در مناطق حساس، تصميمهاي فدرالرزرو درباره نرخ بهره و افزايش ريسكهاي بينالمللي، همگي باعث شدند بازار جهاني طلا بارها ركوردهاي جديد بزند و قيمت اونس در يك مسير صعودي قرار گيرد. همين روند به دليل ارتباط مستقيم بازار داخلي ايران با قيمت جهاني طلا و اثرپذيري شديد از نرخ ارز، زمينه جهشهاي متوالي در بازارهاي داخلي بهويژه طلا و دلار را فراهم كرد. در بازار جهاني، قيمت هر اونس طلا در معاملات روز جمعه تحت تاثير انتظارات براي كاهش بيشتر نرخ بهره در سال آينده، نزديك به بالاترين سطح هفت هفته گذشته باقي ماند و در مسير رشد هفتگي ۱.۸ درصدي قرار گرفت. بهاي اونس براي تحويل فوري با وجود كاهش اندك ۰.۲ درصدي به ۴۲۷۵ دلار و ۴۴ سنت رسيد و در بازار معاملات آتي نيز نرخ اونس براي تحويل فوريه به ۴۳۰۶ دلار و ۲۰ سنت كاهش يافت. كاهش ارزش دلار امريكا كه اكنون سومين هفته پياپي افت را ثبت كرده، يكي از دلايل اصلي افزايش جذابيت طلا براي خريداران بوده است. با توجه به اينكه طلا به دلار قيمتگذاري ميشود، ضعف دلار به معناي ارزانترشدن نسبي طلا براي ساير كشورهاست و همين موضوع نيز تقاضا را در بازارهاي جهاني افزايش داده است. فدرالرزرو طي هفته گذشته سومين كاهش نرخ بهره ۲۵ واحد پايه را اعلام و تاكيد كرد كه هرگونه كاهش بيشتر نرخ بهره به نشانههاي روشنتري از افت تورم و كاهش حرارت بازار كار بستگي دارد. گزارش اخير از بازار كار امريكا نشان داد تعداد متقاضيان مزاياي بيكاري به بيشترين سطح طي چهار و نيم سال گذشته رسيده، اما اين افزايش هنوز نشانه قطعي از ضعف جدي بازار كار محسوب نميشود. با اين حال در محيطي كه نرخ بهره رو به كاهش است، طلا معمولا عملكرد بهتري دارد و همين انتظارها باعث شده سرمايهگذاران منتظر گزارش حقوق و دستمزد بخش غيركشاورزي هفته آينده بمانند تا سيگنالهاي دقيقتري از مسير سياست پولي امريكا دريافت كنند. در كنار طلا، بازار ساير فلزات گرانبها نيز با رشد همراه بوده و نقره، پلاتين و پالاديوم همگي در مسير ثبت افزايش هفتگي قرار دارند. اما آنچه براي اقتصاد ايران اهميت بيشتري يافته، اتصال تنگاتنگ نوسانهاي جهاني با بازار داخلي طلا و سكه است. محمد كشتيآراي، رييس پيشين اتحاديه كشوري طلا و جواهر، با اشاره به جهش ۶۶ دلاري قيمت اونس طي كمتر از ۲۴ ساعت گذشته، تاكيد كرده كه تنشهاي سياسي بينالمللي باعث اين رشد سريع شده و در بازار داخلي ايران نيز ركوردهاي تازهاي به ثبت رسيده است. او توضيح داده بازار طلا و سكه طي هفتههاي اخير بهويژه دو هفته گذشته با روند صعودي قابل توجهي روبهرو بوده و ارقامي به ثبت رسيده كه در تاريخ بازار ايران كمسابقه بوده است. به گفته او يكي از عوامل اصلي اين جهش، افزايش نرخ ارز در بازار آزاد است كه طي حدود دو هفته حدود ۱۵ درصد رشد داشته است. نرخ دلار از حدود ۱۱۲ هزار تومان آغاز شده و تا ۱۲۷ هزار تومان نيز پيش رفته و اكنون در محدوده ۱۲۶ هزار تومان قرار دارد. همزمان روند افزايشي قيمت جهاني طلا با نزديك شدن به پايان سال ميلادي نيز به اين صعود دامن زده است. كشتيآراي درباره جزييات بازار جهاني توضيح داده كه تا ظهر پنجشنبه قيمت جهاني اونس به ۴۲۱۲ دلار رسيد كه نسبت به ابتداي هفته ۱۵ دلار افزايش داشت. اما از عصر پنجشنبه تحت تاثير تحولات سياسي در تايوان، ونزوئلا و اوكراين، قيمت طلا دوباره افزايش يافت و تا ۴۲۸۰ دلار بالا رفت. اين يعني تنها طي ۲۰ ساعت قيمت اونس حدود ۶۶ دلار رشد كرده و مجموع افزايش هفتگي آن به بيش از ۸۰ دلار رسيده است. او در تحليل بازار داخلي افزود كه افزايش تقاضاي مناسبتي در روز ميلاد حضرت فاطمه (س) نيز باعث افزايش حباب سكه شده و انواع سكه طلا طي اين دوره با رشد قابل توجهي روبهرو شدهاند. براساس آخرين دادهها، قيمت سكه طرح قديم به ۱۲۷ ميليون و ۸۰۰ هزار تومان، سكه طرح جديد به ۱۳۴ ميليون و ۱۰۰ هزار تومان، نيمسكه به ۷۲ ميليون و ۵۰۰ هزار تومان و ربعسكه به ۴۱ ميليون و ۷۰۰ هزار تومان رسيده و حتي سكه يك گرمي نيز با ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار تومان افزايش، به ۱۸ ميليون و ۹۰۰ هزار تومان رسيده است. بيشترين درصد افزايش قيمت مربوط به نيمسكه بوده كه به علت رشد تقاضا، با افزايش حباب همراه شده و اكنون حباب كل سكه به حدود هشت ميليون و ۵۰۰ هزار تومان رسيده كه نسبت به ابتداي هفته حدود ۸۰۰ هزار تومان بيشتر است. در بازار طلا نيز هر مثقال طلا ۵۵ ميليون و ۸۳۷ هزار تومان و هر گرم طلاي ۱۸ عيار بين ۱۲ ميليون و ۹۰۰ تا ۱۳ ميليون و ۱۰۰ هزار تومان معامله شده و طلاي آبشده نيز با رشد يك ميليون و ۵۰۰ هزار توماني روبهرو بوده است. كشتيآراي پيشبيني كرده كه با توجه به نااطمينانيهاي سياسي جهاني از چين و تايوان تا ونزوئلا و همچنين ادامه جنگ اوكراين، اصلاح قيمت در بازار جهاني طلا بعيد است و احتمال ادامه روند صعودي وجود دارد مگر اينكه در داخل كشور كاهش ناگهاني نرخ ارز رخ دهد. بازار ارز ايران اما داستان متفاوتي دارد؛ هرچند ريشههاي مشتركي با بازار طلا دارد. نوسانهاي شديد قيمت دلار طي هفتههاي اخير دوباره نگراني كارشناسان را افزايش داده است. قيمت دلار در بازار آزاد تا ۱۲۶ هزار و ۷۵۰ تومان هم رسيده و اين افزايش باعث نگراني عمومي درباره تاثير آن بر قيمت كالاها شده است. بررسيهاي ميداني نشان ميدهد نرخ خريد و فروش دلار بين ۱۲۱ تا ۱۲۶ هزار و ۷۵۰ تومان نوسان داشته و فاصله قابل توجهي بين قيمت خريد و فروش وجود دارد كه نشانهاي از بيثباتي بازار است. افزايش قيمت دلار حاصل مجموعهاي از عوامل اقتصادي، سياسي و رواني دانسته ميشود. مهدي بهنامه، عضو هيات علمي اقتصاد دانشگاه فردوسي مشهد معتقد است مهمترين دليل رشد اخير دلار به ناامنيهاي سياسي بينالمللي مرتبط است. او توضيح ميدهد كه هر زمان در كشورهاي مرتبط با ايران مانند ونزوئلا تنش ايجاد ميشود، مردم به سمت خريد دلار و طلا حركت ميكنند و همين افزايش تقاضا قيمت را بالا ميبرد. از سوي ديگر كاهش درآمدهاي نفتي باعث شده عرضه دلار در بازار كم شود و اين تركيب، قيمت را بالا برده است. سيد حميد حسيني، عضو هيات نمايندگان اتاق ايران، نيز بر اهميت وضعيت داخلي تاكيد كرده و گفته ارز تابع عرضه و تقاضاست و در شرايطي كه درآمدهاي ارزي دولت كاهش يافته، فشار بيشتري بر بازار وارد شده است. بررسيهاي اخير نشان ميدهد نگرانيهاي مربوط به بودجه، اخبار مربوط به بنزين، وضعيت «نه جنگ و نه صلح» و كاهش اعتماد عمومي به تصميمات اقتصادي دولت، زمينه را براي سوءاستفاده دلالان فراهم كرده است. اين وضعيت باعث شده بازارسازها با استفاده از فضاي رواني، نرخها را در مسير افزايشي هدايت كنند. رييس كل بانك مركزي اعلام كرده بانك مركزي طرحهايي براي حمايت از توليدكنندگان ارزآور دارد تا عرضه دلار به بازار افزايش يابد و تاكيد كرده نرخ واقعي دلار متفاوت از قيمت بازار آزاد است و قيمتهاي غيررسمي مورد تاييد نيست. با اين حال كارشناساني مانند آلبرت بغزيان معتقدند بازار ارز در «آتش بياعتمادي» ميسوزد. بغزيان ميگويد حتي اگر عوامل بنيادي تغييري نكنند، ترس و نااطميناني مردم به تنهايي ميتواند قيمت دلار را بالا ببرد و سوءمديريت و ناهماهنگي سياستهاي اقتصادي نيز اين روند را تشديد ميكند. به اعتقاد او، وقتي بياعتمادي عمومي شدت ميگيرد، رفتارهاي هيجاني بر بازار غلبه ميكند و همين موضوع روند رشد قيمت را ادامهدار ميكند. كارشناسان هشدار ميدهند رشد سريع قيمت دلار ميتواند تورم را افزايش دهد، قدرت خريد مردم را كاهش دهد و حتي به شكل رواني باعث شود مردم انتظارات تورمي بالاتري داشته باشند كه همين انتظار نيز خود به افزايش دوباره قيمتها منجر ميشود. اگرچه بانك مركزي تلاش ميكند با ابزارهايي مانند حمايت از صادركنندگان و مديريت جريانهاي ارزي از شدت نوسان بكاهد، اما تا زماني كه تحريمها، ريسكهاي سياسي، اختلاف ميان نرخ رسمي و آزاد و فضاي انتظارات تورمي پابرجاست، بازار ارز و طلا همچنان در معرض بيثباتي خواهند بود. تحليلها نشان ميدهد اقتصاد ايران در يك نقطه حساس قرار دارد؛ نقطهاي كه هر تغيير كوچك در سياستهاي جهاني يا منطقهاي ميتواند موجي جديد از نوسانها ايجاد كند و هر تصميم اقتصادي داخلي اثرات شديدي بر بازارهاي حساس بگذارد. ادامه اين وضعيت نيازمند سياستهاي هماهنگ، شفافيت بيشتر، كنترل ريسكهاي سياسي و كاهش شكاف انتظارات ميان مردم و سياستگذاران است تا امكان بازگشت آرامش به بازارهاي اصلي اقتصاد فراهم شود. در ماههاي اخير، دولت چهاردهم مجموعهاي از سياستها و اقدامات را براي مهار التهاب بازارهاي اصلي، بهويژه بازار ارز و طلا، در دستور كار قرار داده است. با وجود آنكه برخي از اين سياستها توانستهاند در مقاطع كوتاهمدت سرعت رشد قيمتها را كاهش دهند، اما واقعيت اين است كه نوسانات همچنان ادامه دارد و بازار هنوز به سطحي از ثبات پايدار نرسيده است. دولت بر ايجاد انضباط مالي، كنترل نقدينگي، تقويت انبارهاي ارزي و افزايش عرضه ارز تاكيد و تلاش كرده با مجموعهاي از سياستهاي همزمان، از جمله حمايت از صادركنندگان و كاهش فشارهاي اداري و بانكي، جريان ورود ارز به كشور را پايدارتر كند. اين سياستها در ظاهر، مسير درستي را دنبال ميكنند اما بازار به دليل حساسيت بالا به متغيرهاي سياسي و بيروني، به سرعت نسبت به كوچكترين سيگنالها واكنش نشان ميدهد. در كنار اين اقدامات، دولت تلاش كرده با ساماندهي بازارهاي موازي مانند طلا، سكه، خودرو و مسكن، از شدت هجوم سرمايههاي سرگردان به اين بازارها بكاهد و نقش جريان سفتهبازي را كاهش دهد. با اين حال تجربه نشان داده هر زمان بياعتمادي عمومي افزايش يابد، سياستهاي تثبيتي اثرگذاري محدودتري پيدا ميكنند و رفتارهاي هيجاني بر بازار غلبه ميكند. حتي كاهش مقطعي قيمت ارز يا طلا نيز در چنين فضايي بيشتر به عنوان فرصت خريد ديده ميشود و دوباره موجهاي بعدي صعود آغاز ميشود. كارشناسان اقتصادي تاكيد ميكنند ثبات پايدار در بازار ارز و طلا زماني اتفاق ميافتد كه مجموعهاي از شرايط در كنار يكديگر فراهم شود؛ از جمله كاهش تنشهاي خارجي، تقويت سمت عرضه ارز، شفافيت در سياستهاي ارزي، هماهنگي ميان نهادهاي تصميمساز و مهمتر از همه بازسازي اعتماد عمومي به سياستگذار. دولت چهاردهم در مسير كنترل بازار قدمهايي برداشته، اما اين مسير همچنان ناتمام است. براي رسيدن به ثبات پايدار، لازم است سياستهاي كوتاهمدت با برنامههاي بلندمدت تكميل شوند؛ برنامههايي كه بتوانند هم ريشههاي تورمي را مهار و هم انتظارات جامعه را به سمت آرامش و پيشبينيپذيري هدايت كنند.
