خطر خشكي كامل وجود ندارد
كاهش پيوسته تراز آب درياي خزر طي سال‌هاي اخير به يكي از دغدغه‌هاي مهم محيط‌زيستي، اقتصادي و ژئوپليتيكي منطقه تبديل شده است. اين پديده نه‌تنها ساختارهاي ساحلي و فعاليت‌هاي انساني را دستخوش تغيير كرده، بلكه نگراني‌هايي درباره آينده بزرگ‌ترين درياچه جهان نيز ايجاد كرده است.
كاهش پيوسته تراز آب درياي خزر طي سال‌هاي اخير به يكي از دغدغه‌هاي مهم محيط‌زيستي، اقتصادي و ژئوپليتيكي منطقه تبديل شده است. اين پديده نه‌تنها ساختارهاي ساحلي و فعاليت‌هاي انساني را دستخوش تغيير كرده، بلكه نگراني‌هايي درباره آينده بزرگ‌ترين درياچه جهان نيز ايجاد كرده است.
بهزاد لايقي، مديركل مركز علوم جوي و اقيانوسي سازمان هواشناسي كشور، با تشريح آخرين وضعيت تراز آب درياي خزر و نتايج نشست علمي اخير CASTPCOM در روسيه، تأكيد مي‌كند كه هرچند كاهش سطح آب جدي است، اما خطر خشكي كامل آب اين بزرگ‌ترين درياچه جهان وجود ندارد.
وابستگي تراز آب خزر به شرايط اقليمي
درياي خزر به عنوان بزرگ‌ترين درياچه محصور در خشكي، نظامي آبي متفاوت با ساير پهنه‌هاي آبي جهان دارد؛ زيرا برخلاف درياهاي آزاد، فاقد ارتباط با اقيانوس‌هاست و تنها ورودي آبي آن از طريق رودخانه‌هاي پيراموني و بارش‌هاي منطقه تأمين مي‌شود. لايقي در تبيين اين ويژگي مي‌گويد: درياي خزر به عنوان بزرگ‌ترين درياچه موجود بر روي كره زمين، ورودي آبي به‌جز رودخانه‌هاي اطراف و همچنين بارش‌ها ندارد. به گفته او، تغييرات اقليمي نقش تعيين‌كننده‌اي در تراز آب اين درياچه دارد: تغييرات تراز آب درياي خزر تا حدود زيادي به تغييرات اقليمي وابسته است. مديركل مركز علوم جوي و اقيانوسي سازمان هواشناسي كشور توضيح مي‌دهد كه طي چند سال اخير، كاهش محسوس بارندگي‌ها در سراسر حوزه آبريز درياي خزر به همراه افزايش دماي منطقه و بالا رفتن نرخ تبخير، عامل اصلي عقب‌نشيني آب بوده است: در چند سال گذشته كاهش بارندگي‌ها در حوزه آبريز درياي خزر و همچنين افزايش تبخير، منجر به كاهش تراز آب آن شده است.
پيامدهاي اقتصادي و زيست‌محيطي پسروي آب
كاهش سطح آب تنها يك شاخص محيط‌زيستي نيست؛ بلكه پيامدهايي مستقيم بر زندگي ساحل‌نشينان، فعاليت‌هاي اقتصادي و زيست‌بوم‌هاي منطقه دارد. لايقي در خصوص اثرات اين روند هشدار مي‌دهد و مي‌گويد: اين موضوع تاسيسات ساحلي همچون بنادر و فعاليت‌هاي شيلاتي به علاوه مبحث گردشگري شهرهاي ساحلي اطراف آن را تحت تأثير قرار خواهد داد. يكي ديگر از مخاطرات ناشي از كاهش تراز آب، تهديد تالاب‌هاي مجاور درياي خزر است. تالاب‌ها نقش مهمي در تنوع زيستي، تغذيه سفره‌هاي آب زيرزميني و تعديل شرايط آب‌وهوايي دارند. مديركل مركز علوم جوي و اقيانوسي در اين باره بيان مي‌كند: خشك شدن تالاب‌هاي مجاور اين درياچه سبب نابودي ذخاير زيست‌محيطي موجود در آنها شده و زمينه تبديل شدنشان به كانون‌هاي گرد و خاك را فراهم مي‌كند. تبديل تالاب‌ها به منابع گرد و غبار، نه‌تنها تهديدي براي زيست‌بوم‌هاي محلي است، بلكه مي‌تواند سلامت انساني و كيفيت هوا را در مقياس گسترده‌تري تحت تأثير قرار دهد. اين نگراني به‌ويژه براي استان‌هاي شمالي ايران كه متكي به گردشگري و كشاورزي هستند، مساله‌اي جدي محسوب مي‌شود.
ضرورت همكاري پنج كشور ساحلي
درياي خزر پهنه آبي مشترك ميان ايران، روسيه، جمهوري آذربايجان، تركمنستان و قزاقستان است. مديريت اين درياچه و مقابله با چالش‌هاي محيط‌زيستي آن نيازمند سياست‌گذاري مشترك و هماهنگ ميان اين پنج كشور است. مديركل مركز علوم جوي و اقيانوسي سازمان هواشناسي كشور با اشاره به اهميت همكاري‌هاي منطقه‌اي مي‌گويد: در اين راستا بايد فكر عاجلي براي مشكلات انديشيد و راهكارهاي مناسب ارايه كرد كه اين مهم نيازمند همت پنج كشور اطراف درياي خزر يعني جمهوري اسلامي ايران، روسيه، جمهوري آذربايجان، تركمنستان و قزاقستان است. او يادآوري مي‌كند كه از دهه ۱۳۷۰ كميته هماهنگي آب و هواشناسي درياي خزر تشكيل شده است: از دهه ۷۰ كميته هماهنگي آب و هواشناسي درياي خزر با حضور نمايندگاني از سازمان‌هاي هواشناسي پنج كشور ياد شده ايجاد شد كه همه ساله مسائل مذكور را مورد بررسي و گزارش‌گيري قرار مي‌دهند و شرايط آينده آن را پيش‌بيني مي‌كنند . اين كميته تاكنون موفق به انعقاد موافقت‌نامه‌اي مهم ميان كشورهاي مذكور شده است: در موافقت‌نامه‌اي كه اين كميته تهيه و به امضاي پنج كشور ياد شده رسانده است، پايش مستمر وضعيت تراز آب و همچنين ايجاد شبكه يكپارچه اين كشورها در دستور كار قرار گرفته و همه ساله به ميزباني يكي از اين كشورها بررسي جلسات در دستور كار قرار مي‌گيرد كه جلسه امسال در سنت پترزبورگ روسيه برگزار شد.
كاهش ۳۰ سانتي‌متري تراز آب در يك سال
بر اساس داده‌هاي ارايه‌شده در آخرين نشست CASPCOM، كاهش تراز آب در سال جاري نسبت به سال گذشته قابل توجه بوده است. لايقي در اين باره مي‌گويد: در سال جاري نسبت به سال گذشته كاهش ۳۰ سانتي‌متري تراز سطح آب درياي خزر نسبت به سطح استاندارد اتفاق افتاد كه منجر به پسروي آب در شيب‌هاي كم از جمله سواحل قزاقستان و روسيه شد. اگرچه بخش‌هاي شمالي با شيب اندك بيشترين تأثير را پذيرفته‌اند، اما تغييرات در سواحل ايران نيز قابل مشاهده است: اين پسروي در سمت ايران كمتر بود، به‌طوري كه بيشترين ميزان پسروي در استان گلستان و كمترين آن در گيلان و مازندران به ثبت رسيد. اين تفاوت به دليل شكل هندسي بستر دريا در دو منطقه است؛ در شمال عرض خزر بسيار كم‌عمق‌تر است و كاهش كوچكي در تراز آب مي‌تواند پهنه‌اي وسيع را خشك كند.
نقش رودخانه ولگا و سوءتفاهم‌هاي رايج
يكي از مهم‌ترين عوامل تأثيرگذار بر ورودي آب خزر، رودخانه ولگا است كه از روسيه سرچشمه مي‌گيرد و سالانه بيش از ۸۰ درصد ورودي آب خزر را تأمين مي‌كند. مديركل مركز علوم جوي و اقيانوسي سازمان هواشناسي كشور درباره منابع آب اين رودخانه توضيح مي‌دهد: حوضه آبريز رودخانه ولگا به عنوان يكي از منابع اصلي تامين‌كننده آب درياي خزر، ارتباطي به آب شدن يخ‌هاي اقيانوس منجمد شمالي ندارد و بيشترين ميزان آب دريافتي اين رودخانه از رشته‌كوه‌هاي قفقاز و اطراف آن است. او همچنين به ساخت سدهاي متعدد بر روي اين رودخانه اشاره مي‌كند: در سال‌هاي اخير سدهاي متعددي روي ولگا ساخته شد و شاهد كاهش ميزان دبي آب اين رودخانه بوديم. با اين حال، لايقي تأكيد مي‌كند كه مطابق اعلام مقام‌هاي روس، مديريت آب سدها كنترل‌شده است و اصلاحات مديريتي براي افزايش ورودي به خزر نيازمند تصميمات مشترك پنج كشور است: آنطور كه روس‌ها اعلام كرده‌اند آب سدها به صورت كنترل شده مورد استفاده قرار مي‌گيرد و چنانچه بخواهيم ورودي آب بيشتري از سوي رودخانه ولگا به درياي خزر داشته باشيم بايد بهره‌وري از منابع آبي كنترل شده باشد و تصميم جديدي در اين پنج كشور گرفته شود.
كاهش بيشتر، اما نه خشكي كامل
مديركل مركز علوم جوي و اقيانوسي سازمان هواشناسي كشور به پيش‌بيني‌هاي اقليمي درباره آينده درياي خزر اشاره مي‌كند و مي‌گويد: پيش‌بيني شده طي ۳۰ تا ۴۰ سال آينده با توجه به شرايط اقليمي، كاهش تراز آب بيشتري در درياي خزر اتفاق بيفتد و بخش عمده‌اي از مناطق شمالي اين دريا خشك شود اما اينكه كلاً خشك و از روي نقشه محو شود دور از ذهن است. پژوهش‌هاي مختلف بين‌المللي نيز نشان مي‌دهد كه اگر روند كنوني گرمايش جهاني ادامه يابد، ممكن است بخش‌هاي كم‌عمق شمالي درياچه تا حد زيادي خشك شوند، اما بخش‌هاي مركزي و جنوبي همچنان پابرجا خواهند بود. كاهش تراز آب درياي خزر پديده‌اي چندوجهي است كه ريشه در تغييرات اقليمي جهاني، مديريت منابع آب در حوضه رودخانه ولگا، تغيير الگوهاي بارش و فعاليت‌هاي انساني دارد. اين روند در سال‌هاي آينده نيز ادامه خواهد داشت و كشورهاي ساحلي بايد با همكاري مشترك، سياست‌هايي براي پايش دقيق‌تر، اصلاح مديريت آب، و حفاظت از تالاب‌ها و اكوسيستم‌هاي ساحلي تدوين كنند. با وجود هشدارها، كارشناسان از جمله بهزاد لايقي تأكيد دارند كه درياي خزر هرگز به‌طور كامل خشك نخواهد شد؛ اما اگر اقدام‌هاي هماهنگ و مبتني بر علم صورت نگيرد، پيامدهاي اقتصادي و زيست‌محيطي آن مي‌تواند گسترده و غيرقابل جبران باشد.
