سلامت در حاشيه، درآمد در متن
مدرسه جايي است كه كودكان و نوجوانان نه تنها علم و دانش مي‌آموزند بلكه بخش قابل توجهي از روز خود را در آن سپري مي‌كنند.
نبود زيرساخت‌هاي بهداشتي در بوفه مدارس چالش مهمي است
گلي ماندگار|
مدرسه جايي است كه كودكان و نوجوانان نه تنها علم و دانش مي‌آموزند بلكه بخش قابل توجهي از روز خود را در آن سپري مي‌كنند. در اين ميان، تغذيه يكي از اركان اصلي رشد جسمي و ذهني دانش‌آموزان است و كيفيت خوراكي‌هايي كه در ساعات مدرسه مصرف مي‌كنند، تأثير مستقيمي بر سلامت، يادگيري، تمركز و حتي رفتار آنان دارد. با اين حال، آنچه امروز در بسياري از مدارس كشور مشاهده مي‌شود، فاصله‌اي چشمگير با استانداردهاي مطلوب تغذيه دارد. بوفه‌هاي مدارس كه بايد نقش يك پايگاه تأمين خوراك سالم و مقوي را ايفا كنند، اغلب به محل عرضه تنقلات ناسالم، خوراكي‌هاي پرنمك و پرچرب و نوشيدني‌هاي مضر تبديل شده‌اند.
بوفه مدرسه؛ ويتريني رنگارنگ اما ناسالم
در نگاه اول، بوفه مدارس با قفسه‌هايي پر از خوراكي‌هاي رنگارنگ مانند چيپس، پفك، شكلات، بيسكويت، كيك‌هاي صنعتي و نوشابه‌هاي گازدار، براي دانش‌آموزان جذاب و وسوسه‌كننده به نظر مي‌رسد. قيمت نسبتاپايين اين محصولات، بسته‌بندي شيك و تبليغات گسترده كارخانه‌هاي توليدكننده، سبب شده كه كودكان به‌جاي خوراكي‌هاي سنتي و سالم مثل نان و پنير، ميوه يا خشكبار، بيشتر به سراغ همين فرآورده‌هاي صنعتي بروند. اما همين خوراكي‌هاي ظاهرا بي‌ضرر، در بلندمدت پيامدهاي سنگيني براي سلامت نسل آينده كشور دارند. بسياري از اين محصولات حاوي چربي‌هاي ترانس، نمك فراوان، قندهاي ساده و افزودني‌هاي شيميايي هستند كه مي‌توانند زمينه‌ساز بيماري‌هاي متابوليك، چاقي، ديابت، فشار خون و حتي مشكلات رفتاري شوند.
خطرات تغذيه‌اي و جسمي بوفه مدارس چاقي كودكان و نوجوانان
بر اساس آمار وزارت بهداشت، در دهه اخير نرخ اضافه‌وزن و چاقي در ميان كودكان ايراني به‌طور قابل توجهي افزايش يافته است. يكي از مهم‌ترين عوامل اين روند، مصرف بيش از حد خوراكي‌هاي پركالري و كم‌ارزش تغذيه‌اي است. چيپس و پفك كه در اغلب بوفه‌ها به‌وفور عرضه مي‌شود، سرشار از كالري و نمك است اما تقريبا هيچ ويتاميني يا ماده مغذي مفيدي ندارد.
ديابت نوع دو در سنين پايين
كارشناسان هشدار مي‌دهند كه افزايش مصرف نوشابه‌هاي گازدار و آبميوه‌هاي صنعتي در مدارس، سبب بالا رفتن قند خون دانش‌آموزان مي‌شود. مواردي از ابتلاي نوجوانان به ديابت نوع دو كه پيش‌تر تنها در بزرگسالان ديده مي‌شد، زنگ خطري جدي است.
كاهش تمركز و افت تحصيلي
خوراكي‌هاي شيرين باعث بالا رفتن سريع قند خون و سپس افت ناگهاني آن مي‌شوند. اين نوسانات قندي مي‌تواند تمركز دانش‌آموز را بر هم بزند و در طول روز موجب بي‌حوصلگي يا خواب‌آلودگي شود.
بيماري‌هاي گوارشي
استفاده از روغن‌هاي سوخته يا تاريخ گذشته در برخي مواد سرخ‌شده و همچنين افزودني‌هاي شيميايي موجود در نوشابه‌ها و تنقلات، مي‌تواند به مشكلات معده و روده منجر شود. بسياري از والدين از دل‌دردهاي مكرر فرزندان خود پس از مصرف خوراكي‌هاي بوفه شكايت دارند.
تأثير بر سلامت دهان و دندان
شكلات‌ها و بيسكويت‌هاي شيرين، قند فراواني دارند كه محيط مناسبي براي رشد باكتري‌هاي دهان فراهم مي‌كند. پوسيدگي زودرس دندان يكي از شايع‌ترين مشكلات دهان در كودكان است كه با مصرف زياد اين خوراكي‌ها ارتباط مستقيم دارد.
بوفه مدارس فرصتي براي آشنايي دانش‌آموزان با تغذيه سالم
دكتر مريم افشاري، متخصص تغذيه كودكان، در اين باره به تعادل مي‌گويد: بوفه مدرسه بايد فرصتي باشد تا كودكان با فرهنگ تغذيه سالم آشنا شوند. اما متأسفانه آنچه امروز در بسياري از مدارس مي‌بينيم، خلاف اين فلسفه است. او مي‌افزايد: دانش‌آموزان در حساس‌ترين سن رشد، به‌جاي دريافت مواد مغذي مانند كلسيم، آهن و پروتئين، بيشتر انرژي خود را از خوراكي‌هاي بي‌كيفيت مي‌گيرند. اين مساله نه‌تنها رشد جسمي آنها را مختل مي‌كند بلكه در آينده بار سنگيني از بيماري‌ها را بر دوش نظام سلامت خواهد گذاشت. اين متخصص تغذيه ادامه مي‌دهد: البته نبايد همه تقصير را گردن بوفه مدارس انداخت. بسياري از كودكان به دليل عادات غذايي خانواده، از همان ابتدا به طعم شور و شيرين عادت مي‌كنند. اگر والدين در خانه مصرف نوشابه، چيپس يا شيريني را محدود كنند، كودكان هم كمتر به سراغ اين محصولات در مدرسه مي‌روند. با اين حال، وجود يك بوفه ناسالم مي‌تواند همه تلاش خانواده را بي‌اثر كند.
افزايش آگاهي عمومي
دكتر افشاري در بخش ديگري از سخنان خود مي‌گويد: يكي از عوامل موثر در تغيير وضعيت بوفه مدارس، افزايش آگاهي عمومي است. رسانه‌ها مي‌توانند با گزارش‌هاي تحقيقي، والدين و مسوولان را نسبت به پيامدهاي منفي تغذيه ناسالم هوشيار كنند. كمپين‌هاي اجتماعي در شبكه‌هاي مجازي نيز مي‌توانند فشار اجتماعي لازم را براي اصلاح وضعيت ايجاد كنند. او در پاسخ به اين سوال كه چه راهكارهايي براي بهبود وضعيت بوفه‌ها وجود دارد، تاكيد مي‌كند: تدوين قراردادهاي شفاف با پيمانكاران بوفه كه الزاما شامل عرضه خوراكي‌هاي سالم باشد. همچنين حمايت مالي دولت يا خيرين براي جبران بخشي از درآمدي كه مدارس از فروش خوراكي‌هاي پرطرفدار اما ناسالم به دست مي‌آورند. راهكار ديگر آموزش تغذيه در كتب درسي و برگزاري كارگاه‌هاي آموزشي براي دانش‌آموزان و والدين. توسعه برنامه «ميوه رايگان در مدارس» مشابه برخي كشورهاي اروپايي. مريم افشاري ادامه مي‌دهد: بوفه‌هاي مدارس در ظاهر تنها محلي براي فروش خوراكي‌هاي كوچك به دانش‌آموزان هستند، اما در عمل نقشي تعيين‌كننده در سلامت جسمي و روحي نسل آينده ايفا مي‌كنند. فقدان نظارت كافي، مشكلات اقتصادي مدارس و ذائقه شكل‌گرفته كودكان سبب شده است كه اين بوفه‌ها بيشتر به منبع تهديد تبديل شوند تا فرصت. او مي‌افزايد: اگرچه مسووليت اين وضعيت تنها بر دوش مديران مدارس نيست و خانواده‌ها، نهادهاي نظارتي، توليدكنندگان و حتي خود دانش‌آموزان نيز سهمي در آن دارند، اما اصلاح بوفه مدارس مي‌تواند يكي از ساده‌ترين و موثرترين گام‌ها در جهت ارتقاي سلامت عمومي باشد.
نبود زيرساخت‌هاي بهداشتي در بوفه مدارس
دكتر مهدي طاهري، متخصص بهداشت مواد غذايي نيز در اين رابطه به ايرنا گفت: يكي از بزرگ‌ترين مشكلات، نبود زيرساخت‌هاي بهداشتي در بوفه‌هاست. در برخي مدارس حتي انشعاب آب براي شست‌وشو وجود ندارد. در چنين شرايطي نمي‌توان انتظار داشت مواد غذايي به‌درستي تهيه و توزيع شوند. بطري‌هاي آب، بسته‌هاي خوراكي و حتي دست‌هايي كه خوراكي را به دانش‌آموز مي‌دهند، مي‌توانند به منبعي براي انتقال آلودگي تبديل شوند. او افزود: نگهداري نامناسب مواد غذايي يكي ديگر از تهديدات جدي است. مواد غذايي بايد در دماي مناسب نگهداري شوند؛ غذاهاي پخته بالاي ۶۵ درجه و خوراكي‌هاي سرد زير ۵ درجه سانتي‌گراد. اما در بسياري از مدارس، يخچال‌ها متناسب با حجم نياز دانش‌آموزان نيستند يا اصلا وجود ندارند. اين متخصص بهداشت مواد غذايي اظهار داشت: اين موضوع نه‌تنها كيفيت خوراكي‌ها را كاهش مي‌دهد، بلكه زمينه را براي رشد ميكروب‌ها و بروز بيماري‌هايي نظير سالمونلا، عفونت‌هاي باكتريايي و انگلي فراهم مي‌كند.
عرضه خوراكي‌هاي پرخطر
دكتر طاهري در بخش ديگري از سخنان خود اظهار داشت: مساله ديگر، عرضه خوراكي‌هاي پرخطر و بي‌ارزش غذايي است. چيپس، پفك، سوسيس، كالباس و نوشيدني‌هاي قندي نه‌تنها ارزش تغذيه‌اي ندارند، بلكه سلامت كودكان را نيز تهديد مي‌كنند. در عوض، بوفه‌ها بايد به سمت ارائه لقمه‌هاي خانگي سالم، ميوه تازه، شير، دوغ و بيسكويت‌هاي با قند پايين حركت كنند. او افزود: حتي كيك‌هاي سنتي فله‌اي نيز به دليل نبود نظارت بهداشتي، نبايد در مدارس عرضه شوند. بهتر است به‌جاي تهيه ساندويچ‌هايي با خيار و گوجه كه به سرعت آلوده مي‌شوند، تمركز بر مواد غذايي ساده، سالم و مطمئن باشد. طاهري در پايان تاكيد كرد: كاركنان بوفه‌ها بايد آموزش ديده باشند و تنها با داشتن پروانه بهداشتي اجازه فعاليت داشته باشند. استفاده از دستكش، ماسك و كلاه حين كار نيز يك الزام جدي است، نه يك انتخاب.
وظيفه نظارت بر بوفه مدرسه بر عهده كيست؟
از سوي ديگر يكي از پرسش‌هاي كليدي اين است كه تا چه حد مديران مدارس بر فعاليت بوفه‌ها نظارت دارند؟ بر اساس آيين‌نامه وزارت آموزش‌وپرورش، بوفه‌هاي مدارس بايد تحت نظارت مستقيم مدير و انجمن اوليا و مربيان فعاليت كنند و تنها مجاز به عرضه مواد غذايي سالم و تأييدشده هستند. فهرستي از خوراكي‌هاي مجاز نيز هر ساله توسط وزارت بهداشت منتشر مي‌شود. اما در عمل، اين دستورالعمل‌ها اغلب ناديده گرفته مي‌شوند. البته اين بي‌توجهي هم دلايل متعددي دارد.
مشكلات اقتصادي: بسياري از مدارس براي تأمين بخشي از هزينه‌هاي جاري خود، بوفه را به پيمانكار يا يكي از كاركنان اجاره مي‌دهند و بيشتر به درآمد آن توجه دارند تا كيفيت محصولات.
كمبود نيروي نظارتي: با توجه به تعداد زياد مدارس، امكان بازرسي مستمر و دقيق از سوي ادارات آموزش‌وپرورش يا مراكز بهداشت وجود ندارد.
بي‌توجهي برخي مديران: برخي مديران، به‌ويژه در مدارس غيرانتفاعي، بوفه را منبع درآمد مي‌بينند و كمتر دغدغه سلامت دانش‌آموزان را دارند.
سختگيري بيش از حد و چالش‌هاي پيش‌رو
فاطمه - ر مدير يكي از مدارس نيز در اين باره به «تعادل» مي‌گويد: ما مي‌دانيم كه بسياري از خوراكي‌هاي بوفه سالم نيست، اما وقتي درآمد اجاره بوفه به ما كمك مي‌كند تا هزينه‌هاي مدرسه را پوشش بدهيم، سختگيري بيش از حد هم ممكن است دردسرساز شود. از طرف ديگر، اگر خوراكي‌هاي سالم و سنتي بگذاريم، دانش‌آموزان استقبال نمي‌كنند. نگاهي به تجربه ساير كشورها نشان مي‌دهد كه با سياستگذاري صحيح مي‌توان بوفه مدارس را به فرصتي براي ترويج تغذيه سالم تبديل كرد:
ژاپن: در اغلب مدارس، بوفه وجود ندارد بلكه وعده غذايي گرم و سالم براي همه دانش‌آموزان تدارك ديده مي‌شود. منوي اين وعده‌ها با نظر متخصصان تغذيه طراحي مي‌شود.
انگلستان: فروش نوشابه‌هاي گازدار و تنقلات پرچرب در مدارس ممنوع است و تنها ميوه، سبزيجات و ميان‌وعده‌هاي كم‌كالري عرضه مي‌شوند.
استراليا: هر ايالت ليستي از خوراكي‌هاي مجاز و غيرمجاز منتشر مي‌كند و مدارس موظف به رعايت آن هستند. تخلف مدارس مي‌تواند به جريمه يا محروميت منجر شود.
