هفته گذشته بود که رییس سازمان بورس و اوراق بهادار در نشستی خبری از راه‌اندازی سامانه‌ای برای افشای سوابق تخلفاتی و کیفری مدیران ناشران و نهادهای مالی خبر داد و امروز رییس مرکز تدوین، تنقیح و تطبیق قوانین و مقررات بازار سرمایه عنوان کرد تخلفات به واسطه درجه‌بندی (که موضوع جدیدی در بازار سرمایه است) در ۶ درجه قرار گرفته و این ۶ درجه هم در ۴ رنگ مشکی، قرمز، نارنجی و زرد تعریف شده است.
بازار سرمایه ایران با ارزش بازاری بالغ بر ۶۵۰۰ هزار میلیارد تومان، به گفته پایگاه خبری بازار سرمایه ایران، به صورت تخمینی توسط ۷۹۰۰ نفر از مدیران عامل شرکت‌ها، ناشران و مدیران نهادهای مالی مدیریت می‌شود. اینجاست که می‌توان به اهمیت طرح جدید سازمان بورس پی برد. مدت زیادی از آن زمان که تخلف برخی از مدیران شرکت بورس در ماجرای کشف ماینرها محرز شد، نمی‌گذرد و حالا شاید راحت‌تر بتوان حساسیت شفافیت سوابق قضایی متولیان این بازار را درک کرد. اما نکته مهم‌تر آنکه این طرح جدید، سازمان بورس را به عنوان یک نهاد خودانتظام یک گام به سمت استانداردهای بین‌المللی پیش می‌برد. بیراه نیست اگر بگوییم یکی از پیامدهای توسعه و پیشرفت بازارهای سرمایه‌گذاری در دنیا همگام با رشد اقتصادی، افزایش میزان تخلفات است و کشف و افشای این تخلفات به عنوان یکی از راه‌های حمایتی از بورس و سهامداران به شمار می‌رود.
طبقه‌بندی جرایم
محمدصادق شبانی، رییس مرکز تدوین، تنقیح و تطبیق قوانین و مقررات بازار سرمایه، در رابطه با بسترهای قانونی لازم برای راه‌اندازی سامانه افشا تخلفات مدیران: برای اولین‌بار در بند (ز) ماده ۹۹ قانون برنامه پنجم توسعه، پیش‌بینی شد که علاوه بر ضمانت اجراهای کیفری و انضباطی که برای هر جرم یا تخلف مدیران اشخاص تحت نظارت پیش‌بینی می‌شود، این سوابق به موجب قانون منتشر شود. این حکم به‌طور مجدد در بند (چ) ماده ۳۶ قانون احکام دایمی تکرار و منوط به این شد که ترتیبات اجرایی آن از سوی شورای عالی بورس و اوراق بهادار به تصویب برسد.
وی ادامه داد: اجرای کامل بند چ ماده ۳۶ قانون احکام دایمی برنامه‌های توسعه کشور با تصویب ضوابط اجرایی مربوط به آن توسط شورای عالی بورس و اوراق بهادار می‌تواند ارزیابی خوبی در انتخاب مدیران سالم و دارای سابقه مناسب و اجتناب از انتخاب مدیران دارای سابقه نامناسب باشد. مهم‌ترین بعُدی که قابلیت افشا دارد و شاید جالب توجه باشد، سوابق کیفری و انضباطی مدیران و اشخاص تحت نظارت نهادهای مالی، ناشران و تشکل‌های خودانتظام است. مأخذ و منشأ این امر نیز حکم قانون احکام دایمی برنامه‌های توسعه کشور می‌باشد.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا انتشار سوابق، آثار سویی هم برای بازار سرمایه به همراه دارد، اظهار کرد: نخست اینکه، انتشار، مبنی بر سوابقی است که توام با صدور رای قطعی بوده و احراز شده که جُرم یا تخلف انجام شده و فرد متهم به عنوان مجرم یا متخلف شناخته شده است. دوم اینکه، انتشار براساس ضریب اهمیت و طبقه‌بندی عناوین مجرمانه و تخلفاتی است، به این معنا که درجه‌بندی برای آن صورت می‌گیرد.
شبانی اضافه کرد: رنگ‌بندی در این زمینه پیش‌بینی شده و به‌طور قطع، همه سوابق و تخلفات و جرایم در یک رده دیده نخواهد شد و برای مردم ملموس است که در چه سطحی بوده و چه سابقه‌ای از چه میزان اهمیت و ارزشی برخوردار می‌باشد.برخی از تخلفاتی که دارای ضریب اهمیت کمتری بوده افشای آنها منوط به تکرار است و این موضوع از افشای مواردی که ممکن است ضرورت نداشته باشد، پیشگیری می‌کند. شبانی ادامه داد: در حوزه سوابق کیفری موضوع مربوط به صدور رای قطعی کیفری از سوی دادگاه‌های صالح است و البته اطمینان خاطر وجود دارد که سوابق عمومی کیفری از قبیل امور شخصی یا دعاوی خصوصی موضوع انتشار سوابق نخواهد بود و الزام به انتشار صرفاً مربوط به سوابق حرفه‌ای و بازار سرمایه‌ای و ناظر به جرایمی است که به نوعی مرتبط با مسوولیت مدیران باشد. قاعدتاً در حوزه تخلفات و سوابق انضباطی، انتشار مربوط به احراز موضوع به موجب آرای قطعی است که مراجع انضباطی بازار سرمایه رای صادر می‌کنند که در نهایت منجر به صدور رای قطعی می‌شود.
سازمان بورس؛ داور یا بازیکن؟
سازمان بورس را می‌توان به داوری تشبیه کرد که در یک زمان بازی، وظیفه نظارت بر اجرای قوانین و مقررات و تنبیه و اخراج مختلفان را بر عهده دارد و یک داور هیچگاه در نقش بازیکن هر یک از تیم‌ها، اقدام به گل‌زنی نمی‌کند. در بازار سرمایه ایران اما به نظر این نقش‌ها به درستی تفکیک نشده‌اند. چندی پیش مجید عشقی، رییس سازمن بورس نیز در جمع خبرنگاران گفته بود: «سازمان بورس یک نهاد تنظیم‌گر بازار سرمایه است و باید به نظارت بر بازار و نهادهای مالی پرداخته و سیاست‌های لازم برای معاملات منصفانه و در بستری شفاف تنظیم کند. ما تلاش می‌کنیم به این سمت حرکت کنیم و حتی در جلساتی که با ستاد اقتصادی و وزارت اقتصاد داشتیم این‌بار بارها متذکر شدیم که مسوول سودآوری فلان شرکت سازمان بورس نیست. بلکه نظارت بر اصول حاکمیت شرکتی از وظایف سازمان بورس است.»
با این حال چیزی که طی سال‌های اخیر از سازمان بورس مشاهده شده بیش از آنکه در نقش داوری بازار باشد، بازیکنی بوده که حتی در برخی برهه‌های زمانی درصدد گل زدن نیز برآمده است و حالا به نظر می‌رسد یک گام مثبت برای رسیدن به استانداردهای بین‌المللی در خصوص شرح وظایف چنین سازمانی برداشته شده است.
الگوی جهانی نظارت بر تخلفات بورسی
سازمان بین‌المللی کمیسیون‌های اوراق بهادار در نشریه‌ای با عنوان «اهداف و اصول پایه‌ای تنظیم مقررات اوراق بهادار» که در سال ۱۹۹۸میلادی منتشر و در ۲۰۰۳ تجدید چاپ شد، بیان می‌کند که سه هدف عمده تدوین مقررات خوب بازار اوراق بهادار حمایت از سرمایه‌گذار، اطمینان‌بخشی منصف، کارا و شفاف بازارها و کاهش ریسک‌های سیستماتیک است. آیسکو در تشریح هدف اول بیان می‌کند که حمایت از سرمایه‌گذاران به این معناست که «سرمایه‌گذاران باید در مقابل هرگونه اقدام گمراه‌کننده، دستکاری بازار، تقلب و فریبکاری شامل معاملات مبتنی بر اطلاعات نهانی، انجام معاملات قبل سفارش یا بدون سفارش مشتری و سوءاستفاده از دارایی‌های مشتریان، حمایت و محافظت شوند». در این رابطه افشای کامل اطلاعات مهم‌ترین عامل در کمک به تصمیم‌گیری بهتر و آگاهانه‌تر سرمایه‌گذاران به شمار می‌رود و آنان را قادر می‌سازد که با برآورد دقیق‌تری از ریسک و بازدهی بالقوه سرمایه‌گذاری، به نحو بهتری بتوانند از منافع خود حمایت کنند. در واقع هدف عمده اصل حمایت از سرمایه‌گذار که رسالت خطیر قانونگذاران و وظیفه اصلی نهادهای ناظر بازارهای سرمایه به شمار می‌رود، حمایت از سرمایه‌گذاران در مقابل ریسک‌های سرمایه‌گذاری مربوط به بازار اوراق بهادار و اطمینان از جریان عملیات منظم، قاعده‌مند و اتکاپذیر در بازار اوراق بهادار است.
در همین راستا در یکی از بزرگ‌ترین بورس‌های دنیا، کمیسیون بورس و اوراق بهادار امریکا، به عنوان یک آژانس نظارتی مستقل، مسوولیت حفاظت از دارایی سرمایه‌گذاران، وضع قوانین برای اجرای انصاف در بازار بورس و نظم دادن به این بازار را بر عهده دارد.
SEC پس از سقوط بازار سهام در سال ۱۹۲۹ هنگامی که اعتماد عمومی به صنعت اوراق بهادار پایین بود، معرفی شد SEC در واقع از دارایی سرمایه‌گذاران در برابر کلاهبرداری و دستکاری در بازار محافظت می‌کند و بر روی تصاحب و راه‌اندازی شرکت‌ها در ایالات‌متحده نظارت دارد. ماموریت اصلی کمیسیون بورس و اوراق بهادار ایالات متحده (SEC) حفاظت از سرمایه‌گذاران و حفظ یکپارچگی بازارهای اوراق بهادار است.
قوانین حاکم بر بورس اوراق بهادار در ایالات متحده از یک مفهوم ساده و سرراست ناشی می‌شود: «همه سرمایه‌گذاران، اعم از موسسات بزرگ یا افراد خصوصی، باید قبل از خرید سهام و سرمایه‌گذاری، به برخی از حقایق اساسی در رابطه با دارایی مورد سرمایه‌گذاری دسترسی داشته باشند.»
برای دستیابی به این هدف، کمیسیون بورس و اوراق بهادار شرکت‌های دولتی را ملزم می‌کند که اطلاعات مالی و سایر اطلاعات معنادار را برای عموم افشا کنند که این اطلاعات یک دانش مشترک را برای همه سرمایه‌گذاران فراهم کند. مردم تنها از طریق جریان مداوم اطلاعات به موقع، جامع و دقیق می‌توانند تصمیمات درستی برای سرمایه‌گذاری بگیرند SEC همچنین بر سایر شرکت‌کنندگان کلیدی در جهان اوراق بهادار، از جمله بورس‌ها، کارگزاران، مشاوران سرمایه‌گذاری، صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک و هلدینگ‌های بزرگ نظارت دارد. در اینجا نیز، SEC در درجه اول به ترویج افشای اطلاعات مهم، اجرای قوانین اوراق بهادار و محافظت از سرمایه‌گذارانی که با این سازمان‌ها و افراد مختلف در تعامل هستند، توجه دارد.
در این بازار نهادی نیز تحت عنوان FINRA وجود دارد که عهده‌دار رصد، نظارت و شناسایی تخلفات است. زمانی که یک تخلف احتمالی شناسایی می‌شود، یک تیم بازرسی از طرف FINRA جهت انجام وظیفه نظارتی خود برای بررسی بیشتر به شرکت یا سازمان مورد نظر اعزام می‌شود و در صورت لزوم، اقدامات قانونی از طرف این نهاد به تنهایی یا با همکاری با بورس‌ها انجام خواهد گرفت.در صورتی که موضوع مورد نظر از قلمروی نظارتی و قانونی FINRA فراتر رود، پرونده مورد نظر به SEC یا سایر مراجع ذی‌صلاح ارسال می‌شود.
