سايه محدوديت روي بورس

يكي از مهم‌ترين محدوديت‌هاي بازارسرمايه را مي‌توان محدوديت دامنه نوسان دانست. دامنه نوسان در معناي ساده يكي از مهم‌ترين ابزارهاي كنترلي قيمت در بازار سهام است كه سقف و كف مجاز تغييرات روزانه قيمت هر سهم را مشخص مي‌كند و از تغييرات و جهش‌هاي ناگهاني و حتي نوسانات شديد طي يك روز معاملاتي جلوگيري مي‌كند.

 در بورس تهران دامنه نوسان از سال 1378 آغاز به كار كرد و طي دو دوهفته اخير بارها به روش‌هاي مختلف اصلاح شده و به نظر ميرسد كه طي سال‌هاي پيشرو چندين بار ديگر نيز نياز به اصلاح داشته باشد. يكي از اين اصلاح‌ها را مي‌توان دامنه نامتقارن دانست كه طي سال‌هاي اخير تجربه شد و در سال‌هاي اخير معمولا بين ۲ تا ۶ در نوسان بوده و از ۲۱ مهر سال گذشته از ۲ درصد به ۳ درصد رسيده است؛ دامنه‌اي در مقايسه با ابعاد بازار و حتي ابعاد جهاني بسيار محدود است.

بارها به روش‌هاي مختلف سهامداران به دنبال افزايش دامنه نوسان بوده‌اند، اما هيچ يك تا به امروز كاربردي نبود و همواره مديران سازمان عقيده داشته‌اند كه دامنه نوسان بازارسرمايه درحال حاضر عددي صحيح و كاربري است و نيازي به افزايش ندارد. 

بسياري از كارشناسان عقيده دارند كه در بلندمدت بايد دامنه نوسان بازار سرمايه حذف شود تا كارايي بازار نيز افزايش يابد. در اصل به گفته اين كارشناسان لازم است كه به مرور و به هر چند ماه يك‌بار دامنه نوسان افزايش يابد و در نهايت به‌طور كلي دامنه نوسان حذف شود كه اينگونه بازار حتي در ميان مدت نيز مي‌تواند به يك ثبات نسبي برسد. 

درحال حاضر شاخص كل بازار سرمايه در محدوده 3.5 و شاخص هم وزن در محدوده يك ميليوني قرار دارد، اين درحالي است كه به گفته تحيليگران قيمت سهام و معاملات بازار به واسطه محدوديت شاخص به اندازه كافي رشد نمي‌كند و بازار در يك محدوده خاص نوسان مي‌كند. به گفته اين گروه از تحليلگران زماني بازار مي‌تواند رشد واقعي بسيار خوبي را تجربه كند كه دامنه نوسان نيز به صورت قابل توجهي باز شود و از محدوده سه درصدي فاصله بگيرد. از سوي ديگر گروهي از تحليلگران عقيده دارند كه اگر محدوديت دامنه نوسان برداشته شود بازار با روند اصلاحي در ميان مدت مواجه خواهد شد؛ چراكه در چنين شرايطي يعني باز شدن دامنه نوسان برخي از سهامداران ترجیح مي‌دهند كه سهام خود با يك نوسان مشخص به فروش برسانند. 

البته اين موضوع فرضيه است و براي بازشدن يا بسته بودن دامنه همه‌چيز بستگي به شرايط دارد، يعني براساس شرايط مي‌توان گفت كه آيا دامنه نوسان مي‌تواند باز شود يا خير؟ بازشدن دامنه نوسان يك‌باره مي‌تواند شوك منفي به بازار وارد كند، اما مساله اساسي اينجاست كه اگر اين روند آرام آرام پيش برود احتمالا بازار واكنش منفي نشان دهد. چند هفته پيش قادر معصومي خانقاه، مدير نظارت بر بورس‌هاي سازمان بورس در خصوص دامنه نوسان گفته بود: دامنه نوسان فقط يكي از اجزاي ساختار است. ما با مجموعه‌اي بسيار متنوع از ساختار‌ها روبرو هستيم؛ از حد اعتباري كارگزاري‌ها و ميزان بدهي اتاق پاياپاي گرفته تا صندوق تضمين، ضرايب اعتباري، وجه تضمين، نحوه انجام معاملات، قوانين مرتبط با صندوق‌هاي سرمايه‌گذاري و حتي نحوه توقيف و توثيق اوراق.

او افزود: اين ساختار‌ها به‌قدري درهم‌تنيده‌اند كه تمركز صرف بر دامنه نوسان يا حجم مبنا راهگشا نخواهد بود.تعريف دامنه نوسان پويا در دستورالعمل‌ها وجود دارد، اما پياده‌سازي آن نيازمند آمادگي فني شركت مديريت فناوري است. اگر اين شركت آمادگي لازم را اعلام كند، سازمان بورس آمادگي اجراي اين طرح را دارد.اين موضوع در برنامه سال جاري بوده، اما به‌دليل برخي رخداد‌ها فعلا از دستور كار خارج شده است.

    دامنه نوسان در بورس‌هاي جهاني

در اغلب بورس‌هاي معتبر جهان، برخلاف بورس ايران، مفهوم «دامنه نوسان ثابت روزانه» به ‌صورت محدوديت عددي مشخص وجود ندارد. با اين حال، اين بازارها رها و بدون ضابطه نيستند؛ بلكه از سازوكارهاي پيشرفته‌تري براي مديريت نوسانات شديد و رفتارهاي هيجاني استفاده مي‌كنند كه تحت عناويني مانند Circuit Breaker، توقف نوساني و حراج‌هاي موقت شناخته مي‌شوند.

در بازار سرمايه ايالات متحده، شامل بورس نيويورك و نزدك، قيمت سهام مي‌تواند در طول روز نوسانات قابل‌توجهي را تجربه كند، اما اگر افت شاخص S&P 500 به سطوح مشخصي برسد، كل بازار متوقف مي‌شود. افت ۷ درصدي شاخص باعث توقف ۱۵ دقيقه‌اي معاملات، افت ۱۳ درصدي توقف دوباره و افت ۲۰ درصدي به تعطيلي بازار تا پايان روز منجر مي‌شود. علاوه بر اين، در سطح هر نماد نيز مكانيزم «Limit Up–Limit Down» اجرا مي‌شود تا اگر قيمت سهم در بازه زماني كوتاهي بيش از حدود ۵ تا ۱۰ درصد نوسان كند، معاملات آن نماد به‌طور موقت متوقف شود.

در بورس‌هاي بزرگ اروپايي مانند لندن، فرانكفورت و پاريس نيز دامنه نوسان عددي ثابتي تعريف نشده است. در اين بازارها، اگر قيمت يك سهم در مدت كوتاهي بيش از حد متعارف تغيير كند، معاملات وارد مرحله توقف نوساني شده و سپس از طريق حراج مجدد بازگشايي مي‌شود. اين روش اجازه مي‌دهد بازار در فضاي آرام‌تر به قيمت تعادلي برسد، بدون آنكه كشف قيمت به‌طور مصنوعي محدود شود. ژاپن شرايط متفاوتي دارد. بورس توكيو براي هر سهم دامنه نوسان روزانه تعيين مي‌كند، اما اين دامنه شناور و وابسته به سطح قيمتي سهم است. هرچه قيمت سهم بالاتر باشد، دامنه نوسان ريالي و درصدي آن نيز بزرگ‌تر مي‌شود. اين مدل، تركيبي از نظم و انعطاف را در بازار ايجاد كرده است.

در چين، سياست‌گذار رويكردي سخت‌گيرانه‌تر در پيش گرفته است. در بورس‌هاي شانگهاي و شنژن، دامنه نوسان روزانه براي اغلب سهام مثبت و منفي ۱۰ درصد و براي برخي بازارهاي پرريسك‌تر تا ۲۰ درصد تعيين شده است. 

اين سازوكار اگرچه از نوسانات شديد جلوگيري مي‌كند، اما گاهي به قفل شدن نمادها در صف خريد يا فروش منجر مي‌شود.

در ساير بازارهاي آسيايي مانند كره جنوبي و تايوان، دامنه نوسان روزانه به‌طور رسمي تا حدود ۳۰ درصد تعريف شده و در هند نيز تركيبي از دامنه نوسان نماد و توقف شاخصي در سطوح ۱۰، ۱۵ و ۲۰ درصد اعمال مي‌شود. در مجموع، تجربه بورس‌هاي جهاني نشان مي‌دهد كه تمركز اصلي بر كنترل هوشمند نوسان و توقف‌هاي مقطعي است، نه محدوديت‌هاي سخت و دايمي. اين رويكرد موجب افزايش نقدشوندگي، تعميق بازار و كشف كارآمدتر قيمت‌ها شده و يكي از تفاوت‌هاي كليدي ميان بازارهاي توسعه‌يافته و بورس ايران به شمار مي‌رود.