جابه‌جايي سرمايه در بازار جهاني
در دومين سال پياپي كاهش سرمايه‌گذاري مستقيم خارجي، جهان با صحنه‌اي مواجه شده است كه در آن جريان سرمايه‌ها ناهمگون و متزلزل پيش مي‌رود- تازه‌ترين گزارش «كنفرانس تجارت و توسعه ملل متحد» (آنكتاد) از افت ۱۱ درصدي سرمايه‌گذاري مستقيم جهاني در سال ۲۰۲۴ خبر مي‌دهد؛ عددي كه معادل كاهش بيش از ۱۸۰ ميليارد دلار از حجم سرمايه‌هاي بين‌المللي است و مجموع سرمايه‌گذاري‌ها را به ۱.۵ تريليون دلار رسانده است- اين كاهش نشانگر چرخش معنا‌داري در رفتار سرمايه‌گذاران جهاني است؛ چرخشي كه از يك‌سو ذره‌بين را بر بي‌ثباتي اقتصادي پساكرونا و جنگ‌هاي تجاري مي‌گذارد، و از سوي ديگر زمينه را براي شكل‌گيري الگوهاي تازه در جغرافياي سرمايه فراهم مي‌كند.
در دومين سال پياپي كاهش سرمايه‌گذاري مستقيم خارجي، جهان با صحنه‌اي مواجه شده است كه در آن جريان سرمايه‌ها ناهمگون و متزلزل پيش مي‌رود- تازه‌ترين گزارش «كنفرانس تجارت و توسعه ملل متحد» (آنكتاد) از افت ۱۱ درصدي سرمايه‌گذاري مستقيم جهاني در سال ۲۰۲۴ خبر مي‌دهد؛ عددي كه معادل كاهش بيش از ۱۸۰ ميليارد دلار از حجم سرمايه‌هاي بين‌المللي است و مجموع سرمايه‌گذاري‌ها را به ۱.۵ تريليون دلار رسانده است- اين كاهش نشانگر چرخش معنا‌داري در رفتار سرمايه‌گذاران جهاني است؛ چرخشي كه از يك‌سو ذره‌بين را بر بي‌ثباتي اقتصادي پساكرونا و جنگ‌هاي تجاري مي‌گذارد، و از سوي ديگر زمينه را براي شكل‌گيري الگوهاي تازه در جغرافياي سرمايه فراهم مي‌كند. براساس گزارش صداي بورس، اما جهان سرمايه‌گذاري، برخلاف نمودار كلي نزول، چهره‌اي يكنواخت ندارد- آنكتاد در گزارش خود با تفكيك اقتصادها به دو دسته توسعه‌يافته و در حال توسعه، از توزيع نامتقارن سرمايه‌ها پرده برداشته است- در حالي كه اقتصادهاي توسعه‌يافته بيشترين آسيب را از اين روند ديده‌اند، بخش بزرگي از سرمايه جهاني در مسير كشورهاي در حال توسعه باقي مانده يا حتي اندكي رشد را تجربه كرده است.
بحران در جهان پيشرفته اروپا در سقوط، امريكاي شمالي در خيز
در اقتصادهاي توسعه‌يافته، حجم سرمايه‌گذاري مستقيم خارجي در سال گذشته ميلادي با افت ۲۲ درصدي از ۸۰۷ ميليارد دلار به ۶۲۶ ميليارد دلار كاهش يافت- اين افت دومين ركورد منفي پياپي براي كشورهاي صنعتي محسوب مي‌شود. درون اين گروه، اروپا بيشترين ضربه را تحمل كرد- حجم سرمايه‌هاي خارجي وارد شده به اين قاره طي سال ۲۰۲۴ با سقوط ۵۸ درصدي به ۱۸۲ ميليارد دلار رسيد؛ رقمي كه براي اقتصادي به بزرگي اتحاديه اروپا، معنايي جز بحران اعتماد سرمايه‌گذاران ندارد- تحليل آنكتاد نشان مي‌دهد كه افزايش نرخ بهره در اروپا، تورم‌هاي مزمن و هزينه‌هاي سنگين انرژي، سرمايه‌گذاران را به حاشيه كشانده است به‌ويژه بحران‌هاي ژئوپليتيكي ناشي از جنگ اوكراين، هزينه‌هاي بازسازي و عدم هماهنگي مالي ميان كشورهاي عضو، چشم‌انداز سرمايه‌گذاري را تيره كرده است. در مقابل، امريكاي شمالي تصوير متفاوتي از خود نشان داد. اين منطقه با رشد ۲۳ درصدي جريان‌هاي سرمايه‌گذاري، مجموعا ۳۴۳ ميليارد دلار سرمايه خارجي جذب كرد. اين جهش ناشي از رونق بازار فناوري، انرژي سبز و بازگشت نسبي اعتماد به فضاي اقتصادي ايالات متحده پس از دوره‌اي از ركود صنعتي است. رشد سرمايه‌گذاري در پروژه‌هاي نيمه‌رسانا، خودروهاي برقي و زيرساخت‌هاي ديجيتال امريكا، سهم بزرگي در اين جهش دارد . بدين‌ترتيب، درون كشورهاي پيشرفته، شكاف جديدي ميان اقتصاد «ديناميك امريكايي» و اقتصاد «ايستا و پير اروپايي» شكل گرفته است.
چشم‌انداز توسعه؛ صعود آفريقا در ميانه افول آسيا و امريكاي لاتين
اقتصادهاي در حال توسعه با وجود چالش‌هاي گسترده، در مجموع مسير بهتري را طي كرده‌اند- آنكتاد مي‌گويد حجم سرمايه‌گذاري مستقيم خارجي در اين گروه با رشد ۰.۲ درصدي از ۸۶۵ به ۸۶۷ ميليارد دلار رسيد؛ رقمي اندك اما مثبت كه در شرايط فشارهاي ژئوپليتيكي، خود يك نشانه از «تاب‌آوري جنوب جهاني» محسوب مي‌شود.
در ميان مناطق در حال توسعه، تصوير كاملا ناهمگون است:
آفريقا با جهش چشمگير ۷۵ درصدي، سرمايه خارجي خود را به ۹۷ ميليارد دلار رساند- اين رشد بي‌سابقه بيش از هر چيز محصول سرمايه‌گذاري در بخش انرژي‌هاي تجديدپذير، معادن بحراني مانند كبالت و ليتيوم، و طرح‌هاي زيرساختي در شرق و غرب قاره بوده است- كشورهاي نيجريه، مصر، كنيا و مراكش بيشترين سهم را از اين جهش داشته‌اند. آسيا، موتور رشد سنتي سرمايه‌گذاري جهاني، در سال گذشته افتي نزديك به ۳ درصد را تجربه كرد و مجموع جذب سرمايه‌اش به ۶۰۵ ميليارد دلار رسيد- كاهش سرمايه‌گذاري در چين و كره جنوبي و جابه‌جايي بخشي از سرمايه‌ها به حوزه‌هاي توليدي ارزان‌تر مانند هند و جنوب شرق آسيا، مهم‌ترين دلايل اين افت عنوان شده‌اند- با اين حال، آسيا همچنان بزرگ‌ترين مقصد سرمايه‌گذاري در جهان باقي مانده است. امريكاي لاتين نيز با افت ۱۲ درصدي به ۱۶۴ ميليارد دلار رسيد- تداوم نوسان سياسي، كاهش قيمت مواد اوليه و چالش‌هاي محيط‌زيستي در منطقه، اعتماد سرمايه‌گذاران خارجي را كاهش داده است.
امريكا در صدر، آسيا در خيز
گزارش آنكتاد در بخش فهرست اقتصادهاي برتر سرمايه‌گذار و سرمايه‌پذير، تصويري دووجهي از جهان امروز ترسيم مي‌كند. امريكا هم‌زمان بزرگ‌ترين مبدأ و مقصد سرمايه‌گذاري مستقيم خارجي است؛ جايگاهي كه اين كشور به لطف بازار وسيع، فناوري پيشرفته و نظام حقوقي تثبيت شده حفظ كرده است. اما نكته قابل‌توجه حضور پنج اقتصاد آسيايي در ميان ده كشور برتر سرمايه‌گذار جهان است؛ پديده‌اي كه وزن فزاينده آسيا در سيستم سرمايه‌گذاري جهاني را آشكار مي‌سازد- در اين فهرست كشورهايي مانند چين، ژاپن، كره جنوبي، سنگاپور و هند جايگاه‌هاي ممتاز دارند و در حال تغيير مسير جريان‌هاي جهاني از غرب به شرق‌اند. از سوي ديگر، در فهرست 10 كشور سرمايه‌پذير برتر، حضور سه كشور آسيايي و دو كشور عربي (امارات متحده عربي و مصر) نشان مي‌دهد كه خاورميانه به ويژه در زيرساخت‌هاي انرژي، لجستيك و فناوري در حال تبديل شدن به قطب نوظهور جذب سرمايه‌گذاري خارجي است- اين تغيير آرايش جغرافيايي، معنايي روشني دارد: سرمايه ديگر منتظر ثبات سياسي اروپا نيست؛ به سمت مناطقي روانه مي‌شود كه وعده رشد سريع و بازار مصرف جوان دارند.
خيز اقتصاد ديجيتال جهش سرمايه از زمين به داده
بخش ويژه گزارش آنكتاد به اقتصاد ديجيتال اختصاص دارد؛ حوزه‌اي كه طي سه سال اخير به شاه‌رگ تازه سرمايه‌گذاري جهاني تبديل شده است- بر پايه آمار اين سازمان، حجم سرمايه‌گذاري در اقتصاد ديجيتال بين سال‌هاي ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۳ به ميانگين سالانه ۱۲۲ ميليارد دلار رسيده و سهم آن از كل سرمايه‌گذاري‌هاي جهاني به ۸.۳ درصد افزايش يافته است؛ رشدي برابر با ۵.۵ درصد نسبت به دوره ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۴.اين رشد خيره‌كننده، بازتاب مستقيم گسترش بازارهاي نرم‌افزاري، داده‌محوري كسب‌وكارها، و ظهور اكوسيستم‌هاي استارت‌آپي در جهان است. سرمايه‌گذاري در بخش فناوري اطلاعات نه‌تنها موجب ايجاد زيرساخت‌هاي پايدار و مشاغل تخصصي شده، بلكه به بهبود انتقال فناوري و شكل‌گيري اقتصادهاي نوآور انجاميده است. كشورهاي هند، مالزي، سنگاپور، اندونزي، ويتنام، مكزيك، چين، عربستان سعودي، برزيل و تايلند بيشترين سهم را از جريان سرمايه جهاني در حوزه ديجيتال داشته‌اند؛ تركيبي كه باز هم نشان‌دهنده محوريت آسيا و امريكاي لاتين در اقتصاد ديجيتال است.با اين حال، شكاف ديجيتال ميان كشورها همچنان عميق است. بسياري از كشورهاي كم‌درآمد در آفريقا و بخش‌هايي از آسيا، هيچ سهم قابل‌توجهي از سرمايه‌گذاري ديجيتال ندارند. نبود زيرساخت‌هاي شبكه، هزينه‌هاي بالاي فناوري و ضعف قوانين حمايت از سرمايه، موجب فرار سرمايه‌ها از اين بازارهاي نوپا شده است. به بيان ديگر، در حالي كه جهان وارد عصر هوش مصنوعي، خدمات ابري و اقتصاد داده مي‌شود، بخش بزرگي از انسان‌ها هنوز در غبار بي‌اتصالي و بي‌دسترسي گرفتار مانده‌اند.
فراخوان آنكتاد براي تغيير مسير سرمايه‌ها
در پايان، گزارش سالانه «سرمايه‌گذاري جهان ۲۰۲۵» آنكتاد بر اصل مهمي انگشت مي‌گذارد: ضرورت تغيير بنيادين مسير سرمايه‌گذاري جهاني- اين نهاد بين‌المللي هشدار مي‌دهد كه افزايش حجم سرمايه‌گذاري كافي نيست؛ آنچه اهميت دارد، جهت‌گيري آن به سمت بخش‌هاي مولد و پايدار است. به باور كارشناسان آنكتاد، سرمايه‌ها بايد از چرخه‌هاي صرفا مالي و سوداگري خارج شده و به سوي توليد، انرژي‌هاي تجديدپذير، پذيرش ديجيتال و زيرساخت‌هاي مقاوم در برابر بحران‌هاي اقليمي و اقتصادي حركت كنند- در همين راستا، آنكتاد شش اولويت جهاني را براي اصلاح نظام سرمايه‌گذاري معرفي كرده است:
۱- اصلاح نظام مالي بين‌المللي به منظور افزايش شفافيت و پاسخگويي نهادهاي سرمايه‌گذاري.
۲- بسيج سرمايه‌ها در مقياس بزرگ و هماهنگي منابع دولتي و خصوصي براي پروژه‌هاي توسعه‌اي.
۳- گنجاندن اهداف توسعه پايدار در استراتژي‌هاي مالي و سرمايه‌گذاري شركت‌ها.
۴- از ميان برداشتن شكاف ديجيتال با حمايت از زيرساخت‌هاي فناوري در كشورهاي كم‌درآمد.
۵- اصلاح سياست‌هاي سرمايه‌گذاري ملي و منطقه‌اي براي جذب سرمايه‌هاي مسوولانه.
۶- تقويت قوانين جهاني سرمايه‌گذاري با هدف ايجاد محيط پيش‌بيني‌پذير و پايدار براي جريان‌هاي سرمايه.
اين اولويت‌ها در واقع پاسخ به پرسشي بنيادينند: چگونه مي‌توان سرمايه‌گذاري جهاني را از انباشت كوتاه‌مدت سود به سمت رشد فراگير و عدالت اقتصادي سوق داد؟ چنان‌كه در حاشيه گزارش آمده، تنها زماني كه سرمايه‌گذاري‌ها به زيرساخت‌هاي واقعي و انساني هدايت شوند، توسعه پايدار به معناي واقعي شكل مي‌گيرد.
جمع‌بندي؛ فرصت‌ها در دل بحران
افت ۱۱ درصدي سرمايه‌گذاري جهاني در سال ۲۰۲۴ را بايد هم زنگ خطر دانست، هم فرصت بازنگري- اگرچه رقم ۱.۵ تريليون دلار هنوز حجم بزرگي از گردش سرمايه بين‌المللي است، اما مسير اين جريان به وضوح دچار چرخش شده است. اقتصادهاي توسعه‌يافته با بحران بازگشت سرمايه و كاهش اطمينان دست‌وپنجه نرم مي‌كنند، در حالي كه كشورهاي در حال توسعه با وجود ضعف نهادي، به پناهگاه تازه سرمايه‌گذاران جهاني بدل شده‌اند. آفريقا برخلاف گذشته بر صدر فهرست رشد ايستاده و آسيا همچنان نبض ديجيتال جهان را در اختيار دارد. پيام ضمني آنكتاد روشن است: جهان وارد مرحله‌اي از بازآرايي سرمايه شده است؛ دوراني كه در آن سرمايه به دنبال رونق اقتصادي، انرژي پاك و تحول ديجيتال حركت مي‌كند، نه صرفاسودهاي كوتاه‌مدت مالي. اگر نهادهاي بين‌المللي و دولت‌ها بتوانند اين مسير را بازتنظيم كنند، كاهش امروز ممكن است به آغاز چرخه‌اي از سرمايه‌گذاري هوشمند و پايدار در فرداي جهان بدل شود.
