پايتخت درگير آلودگي هواي پاييز
با فرارسيدن فصل پاييز، اگرچه بسياري از شهروندان در انتظار باران و هواي تازه هستند، اما تجربه سال‌هاي گذشته بار ديگر تكرار شده و هواي تهران و ديگر كلان‌شهرهاي ايران در شرايط «ناسالم براي گروه‌هاي حساس» قرار گرفته است؛ شرايطي كه به گفته كارشناسان، برخلاف تصور عمومي، نه‌تنها طبيعي نيست، بلكه محصول مستقيم عوامل انسان‌ساز، تصميم‌گيري‌هاي ناقص و اجراي ناكامل قوانين زيست‌محيطي است.
با فرارسيدن فصل پاييز، اگرچه بسياري از شهروندان در انتظار باران و هواي تازه هستند، اما تجربه سال‌هاي گذشته بار ديگر تكرار شده و هواي تهران و ديگر كلان‌شهرهاي ايران در شرايط «ناسالم براي گروه‌هاي حساس» قرار گرفته است؛ شرايطي كه به گفته كارشناسان، برخلاف تصور عمومي، نه‌تنها طبيعي نيست، بلكه محصول مستقيم عوامل انسان‌ساز، تصميم‌گيري‌هاي ناقص و اجراي ناكامل قوانين زيست‌محيطي است.
براساس گزارش شركت كنترل كيفيت هواي تهران، ميانگين شاخص آلودگي در هفته گذشته در بازه‌اي بين ۱۰۵ تا ۱۲۲ در نوسان بوده است. به گزارش ايسنا، اين شاخص به تفكيك روزهاي هفته گذشته، به شرح زير ثبت شده است: پنجشنبه (۲۴ مهر): ۱۰۵، جمعه (۲۵ مهر): ۱۲۲، شنبه (۲۶ مهر): ۱۱۶، يكشنبه (۲۷ مهر): ۱۱۹، دوشنبه (۲۸ مهر): ۱۱۰ و سه‌شنبه (۲۹ مهر): ۱۰۵.
بر اساس تقسيم‌بندي جهاني شاخص كيفيت هوا (AQI)، محدوده ۱۰۱ تا ۱۵۰ بيانگر وضعيتي است كه هوا براي گروه‌هاي حساس ناسالم تلقي مي‌شود؛ از جمله كودكان، سالمندان، زنان باردار و بيماران قلبي و تنفسي.
تركيبي از طبيعت و تقصير انسان
كارشناسان حوزه محيط‌زيست مي‌گويند آلودگي هوا در فصل پاييز برخلاف تابستان، به دليل وقوع پديده‌اي به نام وارونگي دما (اينورژن) تشديد مي‌شود. در اين حالت، هواي گرم در لايه‌هاي بالاتر جو قرار مي‌گيرد و مانند يك درپوش، اجازه صعود هواي سرد و آلوده سطح زمين را نمي‌دهد. همين موضوع باعث انباشت آلاينده‌ها در سطح تنفسي شهر مي‌شود.
به گفته فاطمه كريمي، مدير شركت كنترل كيفيت هواي تهران، آلاينده شاخص فصل سرد، ذرات معلق كوچك‌تر از ۲.۵ و ۱۰ ميكرون است كه به دلايلي مانند وارونگي دما، مصرف سوخت خودروها و مازوت‌سوزي توليد مي‌شوند.
او همچنين مي‌افزايد: وارونگي دما مانع تهويه مناسب هوا مي‌شود، به‌طوري كه شاخص كيفيت هوا به سطوحي مانند آلوده براي گروه‌هاي حساس، آلوده براي همه و حتي خطرناك مي‌رسد.
نكته نگران‌كننده ديگر از نگاه كريمي، ناكارآمدي بارش در بهبود شرايط آلودگي هواست. او توضيح مي‌دهد: در اين شرايط، بارش باران يا برف نيز موجب بهبود كيفيت هوا نمي‌شود چراكه آلودگي ناشي از اين آلاينده‌ها غالباً با ته‌نشيني حل نمي‌شود و تنها وزش باد پديده موثري در بهتر شدن اين شرايط است.
وقتي هوا روان ما را هم آلوده مي‌كند
آلودگي هوا نه‌تنها بر جسم، بلكه بر روان انسان نيز اثر مي‌گذارد. اختلال در تمركز، افزايش اضطراب و حتي بروز خشونت‌هاي رفتاري از جمله پيامدهاي شناخته‌شده آن است. در همين رابطه، دكتر طاهره سماوات، كارشناس مسوول بيماري‌هاي قلب و عروق در اداره بيماري‌هاي غيرواگير وزارت بهداشت، در مصاحبه‌اي مي‌گويد: بسياري از انواع بيماري‌هاي قلبي-عروقي تحت تأثير كيفيت پايين و نامناسب هوا هستند. آلودگي هوا نه‌تنها شدت بيماري قلبي در بيماران را تشديد مي‌كند، بلكه در ابتلاي افراد سالم به اين بيماري‌ها نيز نقش دارد.
او در ادامه با اشاره به شواهد علمي گسترده در اين زمينه مي‌افزايد: متخصصان شواهد محكمي در مورد تأثيرات مضر ذرات معلق بر سلامت انسان به دست آورده‌اند. اين تأثيرات تنها محدود به ذرات معلق نيست. به گفته كارشناسان، تركيباتي مانند اوزون (O₃)، دي‌اكسيد نيتروژن (NO₂)، بنزن، مونوكسيدكربن (CO) و دي‌اكسيدگوگرد (SO₂) نيز در هواي آلوده يافت مي‌شوند كه هركدام به‌تنهايي تهديدي براي سلامت عمومي هستند.
منبع آلودگي كجاست؟
هواي آلوده تركيبي از آلاينده‌هاي اوليه و ثانويه است. آلاينده‌هاي اوليه، به‌طور مستقيم از منابع آلاينده وارد جو مي‌شوند و قابل‌اندازه‌گيري هستند. مهم‌ترين آنها شامل مونوكسيدكربن، اكسيدهاي نيتروژن، دي‌اكسيد گوگرد، گرد و غبار و هيدروكربن‌ها است.
به گزارش شركت كنترل كيفيت هوا، آلودگي مونوكسيد كربن (CO) در واقع به دليل تردد تعداد زيادي از خودروهاي كاربراتوري و موتورسيكلت‌هاي قديمي در سطح شهر گسترش مي‌يابد. براساس اين گزارش، دي‌اكسيد گوگرد، فعال و بدون رنگ است. اين گاز زماني تشكيل مي‌شود كه سولفور موجود در سوخت‌هايي از قبيل زغال و نفت سوزانده شوند. بنابراين منابع عمده توليد‌كننده SO₂ شامل نيروگاه‌ها و بويلرهاي صنعتي و موتورخانه‌هاي بزرگ محسوب مي‌شوند. آلاينده‌هاي ثانويه نيز بر اثر واكنش‌هاي شيميايي در جو از تركيب آلاينده‌هاي اوليه ايجاد مي‌شوند. ازن، پراكسي‌استيل نيترات و ساير تركيبات نيتروژني از اين دسته‌اند.
كاهش شديد جابه‌جايي عمودي جو
پاييز امسال با پايداري جوي همراه شده؛ پديده‌اي كه طبق تعريف هواشناسي، به معناي سكون هوا و كاهش شديد جابه‌جايي عمودي جو است. در اين شرايط، حتي آلودگي‌هايي كه از منابع دوردست مي‌آيند نيز در سطح شهر باقي مي‌مانند.
براساس اعلام شركت كنترل كيفيت هوا، بخشي از ذرات معلق كمتر از ۱۰ ميكرون (PM10) نيز به‌واسطه بادهاي شديد از مناطق ديگر وارد شهرها مي‌شوند. با اين حال، منبع اصلي ذرات معلق كمتر از ۲.۵ ميكرون (PM2.5) درون‌شهري است و ارتباط مستقيمي با خودروهاي گازوئيلي، موتورسيكلت‌هاي فرسوده و احتراق ناقص دارد.
آيا قانون هواي پاك فراموش شده است؟
در سال ۱۳۹۶ قانوني تحت عنوان قانون هواي پاك به تصويب رسيد. اين قانون شامل ۳۴ ماده است و ۱۸ دستگاه اجرايي كشور را مكلف به انجام وظايف مشخصي براي كنترل و كاهش آلودگي هوا مي‌كند. با اين حال، اجراي آن تاكنون ناقص بوده و بسياري از بندهاي آن عملياتي نشده‌اند.قانون هواي پاك تاكنون به‌طور صد درصد محقق نشده و بايد شرايط براي اجراي كامل اين قانون فراهم شود. در كنار راهكارهاي كوتاه‌مدت در شرايط اضطرار، لازم است كه به راهكارهاي بلندمدت انديشيد و فرهنگ‌سازي درباره مديريت مصرف انرژي، بهينه‌سازي سامانه‌ها، مخازن مصرف‌كننده و به‌طور كلي كاهش مصرف سوخت، كه مي‌تواند در كاهش آلودگي هوا موثر باشد، مورد توجه قرار گيرد.
چه بايد كرد؟ از قانون تا تغيير سبك زندگي
در حالي كه مقابله با آلودگي هوا نياز به سياست‌هاي كلان و اقدامات ساختاري دارد، راهكارهايي نيز در سطح فردي و مديريتي قابل اجرا هستند. مواردي چون: توسعه حمل‌ونقل عمومي پاك، كاهش وابستگي به خودروهاي شخصي، حذف وسايل نقليه فرسوده، بهبود كيفيت سوخت، اصلاح الگوي مصرف انرژي، گسترش فضاي سبز در مناطق شهري. در اين ميان، نقش آموزش و رسانه در تغيير رفتارهاي اجتماعي و نهادينه‌سازي فرهنگ «هواي پاك حق همه است» بسيار كليدي است.
پاييز خاكستري زمستان چه رنگي خواهد بود؟
آلودگي هواي تهران و ساير كلان‌شهرها در پاييز امسال نيز نشان داد كه بدون تغيير جدي در شيوه‌هاي مديريتي و رفتارهاي مصرفي، نمي‌توان انتظار هوايي سالم و پايدار داشت. آنچه امروز به شكل «وارونگي دما» يا «پايداري جوي» بروز پيدا مي‌كند، بخشي از نتايج انباشت‌شده سال‌ها بي‌توجهي به محيط‌زيست، شهرسازي بي‌برنامه و مصرف بي‌رويه سوخت است.
در نهايت، شهروندان، رسانه‌ها، دستگاه‌هاي اجرايي و سياست‌گذاران، همه در قبال هواي آلوده مسوول‌اند و تنها با مشاركت جمعي و اجراي كامل قوانين زيست‌محيطي، مي‌توان از زمستان خاكستري و خطرناك پيش‌رو جلوگيري كرد.
