«اوراق كربن» به كمك توسعه پايدار مي‌آيند
از چندي پيش بورس انرژي ايران در حال نهايي كردن مراحل قانوني براي انتشار «اوراق گواهي كاهش انتشار آلاينده» برمبناي مكانيزم سقف و معامله است. اقدامي كه مي‌تواند علاوه بر اثرگذاري زيست‌محيطي، پيامدهاي اقتصادي گسترده‌اي نيز در پي داشته باشد. زيرساخت‌هاي فني و عملياتي لازم براي معامله اين اوراق در بورس انرژي فراهم شده است.
از چندي پيش بورس انرژي ايران در حال نهايي كردن مراحل قانوني براي انتشار «اوراق گواهي كاهش انتشار آلاينده» برمبناي مكانيزم سقف و معامله است. اقدامي كه مي‌تواند علاوه بر اثرگذاري زيست‌محيطي، پيامدهاي اقتصادي گسترده‌اي نيز در پي داشته باشد. زيرساخت‌هاي فني و عملياتي لازم براي معامله اين اوراق در بورس انرژي فراهم شده است. با وجود اين، آغاز رسمي معاملات منوط به طي شدن مراحل قانوني و تصويب نهايي دستورالعمل‌هاي اجرايي مربوط است. اين دستورالعمل‌ها در چارچوب ماده ۲۲ قانون برنامه هفتم پيشرفت و با همكاري نهادهاي ذي‌ربط از جمله سازمان حفاظت محيط زيست و سازمان بورس و اوراق بهادار در حال تدوين و نهايي‌سازي است. بورس انرژي ايران اعلام كرده به محض ابلاغ و تصويب نهايي اين مقررات، آمادگي دارد نسبت به عرضه اين ابزار نوين مالي و آغاز معاملات آن اقدام كند.
محمد احمدي، مدير عمليات و نظارت بر بازار بورس انرژي ايران، در يادداشتي كه در بولتن كانون نهادهاي سرمايه‌گذاري ايران، منتشر شده، به بررسي ابعاد و آثار انتشار «اوراق گواهي كاهش انتشار آلاينده» پرداخته است. در ادامه مشروح اين يادداشت را مي‌خوانيد.
اوراق گواهي كاهش انتشار آلاينده يا گواهي كربن، يك ابزار مالي جديد است كه براي كنترل و كاهش انتشار گازهاي گلخانه‌اي در ايران طراحي شده است.اين اوراق در واقع مجوزي قابل معامله براي انتشار آلاينده‌ها هستند كه بر اساس يك سازوكار مشخص صادر شده و در بورس انرژي ايران معامله خواهند شد. هدف اصلي از ايجاد اين اوراق، قيمت‌گذاري بر آلايندگي است. با اين كار، به جاي وضع جرايم سنگين و ثابت، يك انگيزه اقتصادي براي كاهش آلودگي ايجاد مي‌شود. صنايعي كه مي‌توانند با هزينه كمتر آلودگي خود را كاهش دهند، از اين طريق سود مي‌برند و صنايعي كه آلايندگي بالايي دارند، براي ادامه فعاليت خود بايد هزينه آن را بپردازند. به‌طور كلي، صدور اين اوراق بر پايه يك مدل شناخته‌شده جهاني به نام «Cap and Trade » استوار است. اين فرآيند توسط نهادهاي نظارتي مانند سازمان حفاظت محيط زيست و با همكاري وزارتخانه‌هاي مرتبط مديريت مي‌شود .
با راه‌اندازي مبادلات اين ابزار ۲ گروه اصلي از مشاركت‌كنندگان در بازار كربن ايجاد مي‌شوند:
فروشندگان (ايجادكنندگان اعتبار): صنايعي كه با سرمايه‌گذاري در فناوري‌هاي پاك، بهينه‌سازي فرآيندها يا استفاده از انرژي‌هاي تجديدپذير، ميزان آلايندگي خود را به كمتر از سقف مجاز كاهش مي‌دهند، به ازاي اين كاهش، «گواهي كاهش انتشار آلاينده» دريافت مي‌كنند. اين واحدها مي‌توانند گواهي‌هاي مازاد خود را در بازار به فروش برسانند.
خريداران (متقاضيان اعتبار): صنايعي كه ميزان آلايندگي آنها بيشتر از سقف مجاز است، براي جبران اين آلايندگي مازاد، مكلف هستند تا از بازار، «گواهي كاهش انتشار آلاينده» خريداري كنند. در غير اين صورت مشمول جريمه خواهند شد. به بيان ساده، هر گواهي كربن نشان مي‌دهد كه دارنده آن چه ميزان مجاز به انتشار كربن است. اگر شركتي با اقدامات زيست‌محيطي انتشار خود را كاهش دهد، مازاد گواهي خود را مي‌فروشد و سود مي‌برد. اگر نتواند آلايندگي را كاهش دهد، بايد هزينه بيشتري براي خريد گواهي پرداخت كند. اين سازوكار باعث مي‌شود انتشار كربن براي نخستين‌بار «قيمت‌گذاري» و آلودگي از يك هزينه پنهان به يك واقعيت اقتصادي قابل محاسبه تبديل شود.
مزايا در ۲ سطح
در سطح داخلي، شركت‌ها اين اوراق فرصتي براي كسب درآمد از محل فروش اعتبار مازاد ايجاد مي‌كند و به واحدهاي توليدي انعطاف‌پذيري بيشتري در مديريت هزينه‌ها مي‌دهد. همچنين در سطح كلان، بازار كربن يك ابزار قدرتمند براي دستيابي به اهداف توسعه پايدار است؛ وجود قيمت شفاف كربن به مديران كمك مي‌كند تا ريسك‌هاي آينده را دقيق‌تر برآورد كنند.
درواقع براي شركت‌هاي صنعتي و توليدي، اين اوراق فراتر از يك الزام قانوني، يك فرصت اقتصادي ايجاد مي‌كنند.ايجاد درآمد جديد و مشوق مالي؛ يكي از اين موارد است. شركت‌هايي كه در فناوري‌هاي پاك سرمايه‌گذاري كرده و آلايندگي خود را كاهش مي‌دهند، مي‌توانند «اعتبار» مازاد خود را در بورس انرژي ايران به فروش برسانند. اين كار، سرمايه‌گذاري زيست‌محيطي را به يك فعاليت سودآور تبديل مي‌كند. انعطاف‌پذيري و كاهش هزينه‌ها؛ يكي ديگر از اين مزاياست در واقع به جاي پرداخت جريمه‌هاي ثابت، شركت‌ها حق انتخاب دارند. اگر كاهش آلايندگي در واحد آنها پرهزينه باشد، مي‌توانند به شكل ارزان‌تري از بازار اعتبار بخرند. اين انعطاف‌پذيري به شركت‌ها اجازه مي‌دهد تا با كمترين هزينه ممكن، به تعهدات زيست‌محيطي خود عمل كنند.
مديريت ريسك و شفافيت؛ يكي‌ديگر از اين مزاياست، به اين معني كه وجود يك بازار رسمي، قيمت شفافي براي انتشار كربن تعيين مي‌كند. اين شفافيت به مديران كمك مي‌كند تا ريسك‌ها و هزينه‌هاي مرتبط با قوانين زيست‌محيطي آينده را بهتر پيش‌بيني كرده و در برنامه‌ريزي‌هاي بلندمدت خود لحاظ كنند.
در سطح ملي اين سازوكار ابزاري براي تحقق تعهدات زيست‌محيطي با كمترين هزينه محسوب مي‌شود. افزون بر آن، سرمايه‌ها را به سمت انرژي‌هاي تجديدپذير و فناوري‌هاي سبز هدايت مي‌كند، به كاهش بيماري‌هاي ناشي از آلودگي هوا مي‌انجامد و امنيت انرژي را در بلندمدت تقويت مي‌كند. همچنين با تشكيل بازار داخلي، ايران مي‌تواند در برابر سياست‌هاي جديد بين‌المللي همچون ماليات كربن مرزي اتحاديه اروپا، از صنايع صادراتي خود حمايت كند. تحقق اهداف زيست‌محيطي با كمترين هزينه؛ اين سازوكار به ايران اجازه مي‌دهد تا به تعهدات ملي و بين‌المللي خود براي كاهش گازهاي گلخانه‌اي به شيوه‌اي كارآمد دست يابد. كاهش آلودگي در نقاطي اتفاق مي‌افتد كه از نظر اقتصادي به صرفه‌تر است و به كل اقتصاد آسيب كمتري وارد مي‌شود.
هدايت سرمايه‌ها به سمت نوآوري و فناوري‌هاي پاك؛ بازار كربن، سرمايه‌گذاران را به سمت پروژه‌هاي انرژي تجديدپذير، بهينه‌سازي مصرف انرژي و نوآوري‌هاي سبز تشويق مي‌كند. اين امر به ايجاد اشتغال پايدار و توسعه يك اقتصاد دانش‌بنيان كمك شاياني مي‌كند.
بهبود سلامت عمومي و كاهش هزينه‌هاي جانبي؛ كاهش كلي آلاينده‌ها در سطح كشور به بهبود كيفيت هوا، كاهش بيماري‌هاي تنفسي و قلبي و در نتيجه، كاهش هزينه‌هاي نظام سلامت منجر مي‌شود.
افزايش امنيت انرژي و كاهش وابستگي به سوخت‌هاي فسيلي؛ با تشويق صنايع به بهينه‌سازي مصرف انرژي، تقاضاي كل براي حامل‌هاي انرژي كاهش يافته و امنيت انرژي كشور در بلندمدت تقويت مي‌شود. اين امر به مديريت بهتر چالش ناترازي انرژي نيز كمك مي‌كند. ابزاري براي ديپلماسي بين‌المللي؛ داشتن يك بازار كربن داخلي فعال، جايگاه ايران را در مذاكرات بين‌المللي تغييرات اقليمي تقويت كرده و مي‌تواند در آينده زمينه را براي اتصال به بازارهاي جهاني و جذب سرمايه‌گذاري خارجي فراهم كند.
چشم‌انداز بين‌المللي
يكي از اهداف بلندمدت و استراتژيك راه‌اندازي بازار كربن در ايران، پيوستن به فضاي بين‌المللي است. هرچند در گام اول، اين بازار به صورت داخلي و براي مديريت آلايندگي صنايع كشور فعاليت خواهد كرد، اما زيرساخت آن با نگاهي به اتصال به بازارهاي بين‌المللي طراحي شده است. پيوستن به فضاي بين‌المللي در مقابله با انتشار كربن براي ايران از چند جهت اهميت دارد و برنامه‌هايي براي آن در نظر گرفته شده است.
فرصت‌هاي اقتصادي و جذب سرمايه
جذب سرمايه‌گذاري خارجي: با اتصال به بازارهاي جهاني، پروژه‌هاي كاهش كربن در ايران (مانند احداث نيروگاه‌هاي خورشيدي يا طرح‌هاي بهينه‌سازي انرژي) مي‌توانند از منابع مالي بين‌المللي بهره‌مند شوند. سرمايه‌گذاران خارجي مي‌توانند با خريد اعتبارات كربن از پروژه‌هاي ايراني، به اهداف زيست‌محيطي خود دست يابند.
ايجاد درآمد ارزي: اگر ايران بتواند با هزينه‌اي كمتر از ميانگين جهاني، انتشار كربن را كاهش دهد، مي‌تواند مازاد اعتبار خود را در بازارهاي بين‌المللي فروخته و از اين طريق درآمد ارزي كسب كند.
در حال حاضر، تمركز اصلي بر راه‌اندازي موفق و كارآمد بازار داخلي كربن است. اما اين اقدام، گام اول و ضروري براي يك هدف بزرگ‌تر يعني پيوستن به تلاش جهاني براي مقابله با تغييرات اقليمي و بهره‌برداري از فرصت‌هاي اقتصادي آن است. بورس انرژي ايران زيرساخت‌هاي لازم براي پذيرش مشتريان بين‌المللي را فراهم كرده و آمادگي دارد تا معاملات را در چارچوب استانداردها و رويه‌هاي مورد پذيرش در سطح جهاني به انجام رساند.
بازيگران اصلي
بازيگران اصلي اين بازار شامل ۳ طيف اصلي فروشندگان اعتبار، خريداران اعتبار و ساير فعالان و نهادهاي بالقوه هستند كه ويژگي‌هاي آنها درادامه آمده است:
۱. فروشندگان اعتبار (صنايع سبز و بهينه‌سازها)
اين گروه «ايجادكنندگان اعتبار» هستند. آنها با كاهش آلايندگي خود به كمتر از سقف تعيين‌شده، اعتبار مازاد كسب كرده و مي‌توانند آن را در بورس انرژي ايران به فروش برسانند و ايجاد درآمد كنند. اين گروه شامل:
صنايعي كه در فناوري‌هاي پاك سرمايه‌گذاري مي‌كنند: كارخانه‌هايي كه تجهيزات قديمي خود را با تجهيزات مدرن و كم‌مصرف جايگزين مي‌كنند.
توسعه‌دهندگان انرژي‌هاي تجديدپذير: شركت‌هايي كه نيروگاه‌هاي خورشيدي، بادي يا ساير منابع انرژي پاك را احداث و از اين طريق از انتشار كربن جلوگيري مي‌كنند.
شركت‌هاي بهينه‌سازي مصرف انرژي: واحدهايي كه با اقداماتي مانند عايق‌كاري، نوسازي موتورخانه‌ها و مديريت هوشمند انرژي، مصرف سوخت خود را كاهش مي‌دهند.
پروژه‌هاي زيست‌محيطي: طرح‌هايي مانند جنگل‌كاري (كه كربن را جذب مي‌كند) يا پروژه‌هاي جمع‌آوري گاز متان از محل‌هاي دفن زباله.
۲. خريداران اعتبار (صنايع آلاينده)
اين گروه متقاضيان اصلي بازار هستند كه براي پايبندي به قوانين، ملزم به خريد اعتبارند. ميزان آلايندگي اين صنايع از سقف مجاز تعيين‌شده براي آنها بيشتر است و براي جبران اين آلايندگي مازاد، بايد از بازار اعتبار كربن بخرند. اين گروه عمدتا شامل صنايع بزرگ و انرژي‌بر كشور است. خريد اعتبار براي اين گروه، يك الزام قانوني براي ادامه فعاليت و جلوگيري از پرداخت جرايم سنگين است.
۳. ساير فعالان و نهادهاي بالقوه مانند صندوق‌هاي سرمايه‌گذاري، كارگزاران، بازارگردانان و ساير سرمايه‌گذاران حقيقي و حقوقي
اهميت آمار جهاني
مروري بر وضعيت جهاني نشان مي‌دهد ارزش بازار كربن در سال ۲۰۲۳ از ۹۰۰ ميليارد دلار فراتر رفته و درآمد دولت‌ها از ابزارهاي قيمت‌گذاري كربن در سال ۲۰۲۴ بيش از ۱۰۰ ميليارد دلار بوده است. اكنون بيش از ۸۰ سازوكار قيمت‌گذاري كربن در جهان فعال است كه حدود ۲۸ درصد انتشار گازهاي گلخانه‌اي را پوشش مي‌دهد.
يكي از مهم‌ترين نكات آماري، عدم وجود قيمت واحد جهاني براي كربن است. قيمت هر تن كربن بسته به قوانين، عرضه و تقاضا و بلوغ هر بازار، تفاوت بسيار زيادي دارد. اين تنوع قيمتي، فرصت‌ها و چالش‌هاي مختلفي را ايجاد مي‌كند.
در مجموع، ايران با شدت بالاي مصرف انرژي و سهم بالاي صنايع انرژي‌بر، ظرفيت گسترده‌اي براي كاهش آلايندگي و حضور در بازار كربن دارد. اوراق گواهي كاهش انتشار آلاينده نه تنها يك الزام زيست‌محيطي، بلكه ابزاري اقتصادي براي مديريت هزينه‌ها و ايجاد فرصت‌هاي سرمايه‌گذاري است. موفقيت در راه‌اندازي اين بازار مي‌تواند ضمن تقويت صادرات، سرمايه‌گذاري سبز را رونق و اقتصاد ايران را در مسير توسعه پايدار قرار دهد.
