چرا مشكل مسكن حل نمي‌شود؟
با گذشت نزديك به دو دهه از آغاز طرح‌هاي بزرگ‌مقياس دولت براي خانه‌دار كردن مردم از مسكن مهر گرفته تا نهضت ملي مسكن هنوز «خانه‌دار شدن» براي بسياري از مردم، به‌ويژه اقشار كم‌درآمد، رويايي دور از دسترس باقي مانده است.
با گذشت نزديك به دو دهه از آغاز طرح‌هاي بزرگ‌مقياس دولت براي خانه‌دار كردن مردم از مسكن مهر گرفته تا نهضت ملي مسكن هنوز «خانه‌دار شدن» براي بسياري از مردم، به‌ويژه اقشار كم‌درآمد، رويايي دور از دسترس باقي مانده است.
در حالي كه وزارت راه و شهرسازي از تكميل بيش از ۶۶۱ هزار واحد مسكوني در نخستين سال اجراي برنامه هفتم توسعه خبر مي‌دهد، هزاران متقاضي همچنان در صف تحويل واحدهايي هستند كه گاهي بيش از ده سال از ثبت‌نام آنها گذشته است.
در اين گزارش، با نگاهي دقيق‌تر به آمارهاي ارايه‌شده، اظهارات مسوولان و واقعيت‌هاي ميداني، سعي داريم به اين پرسش پاسخ دهيم كه چرا با وجود همه طرح‌ها و آمارهاي پر زرق‌وبرق، بحران مسكن همچنان پابرجاست.
مسكن براي چه كساني ساخته مي‌شود؟
بر اساس آنچه نرگس رزبان، مديركل دفتر اقتصاد مسكن وزارت راه و شهرسازي اعلام كرده، برنامه هفتم توسعه، چهار ماموريت مشخص را در حوزه مسكن دنبال مي‌كند، احداث ۱.۵ ميليون مسكن حمايتي، يك ميليون مسكن روستايي، ۵۰۰ هزار واحد در بافت فرسوده و ۲ ميليون واحد در ساير بخش‌ها؛ اين چهار سرفصل بايد طي يك بازه پنج‌ساله تحقق پيدا كند. با يك حساب ساده، يعني سالانه بايد حدود يك ميليون واحد مسكوني ساخته شود. اما آيا ۶۶۱ هزار واحد تكميل‌شده در سال نخست، آن‌طور كه ادعا مي‌شود، گامي در جهت تحقق اين اهداف است؟ و مهم‌تر اينكه، اين واحدها چقدر در اختيار دهك‌هاي واقعي هدف قرار گرفته‌اند؟
وعده‌اي كه در عمل رنگ نمي‌بازد
بر اساس اعلام رسمي وزارت راه و شهرسازي، از مجموع ۶۶۱ هزار واحد مسكوني تكميل‌شده در يك سال اخير: ۴۱۵ هزار واحد توسط بخش خصوصي ساخته شده‌اند؛ 166 هزار واحد در مناطق روستايي و از سوي بنياد مسكن احداث شده‌اند؛ و تنها ۶۱ هزار واحد مربوط به طرح‌هاي حمايتي مانند مسكن مهر، اقدام ملي و نهضت ملي مسكن بوده است. در اين ميان، سهم واقعي دولت از ساخت مسكن حمايتي بسيار ناچيز است. در واقع، بيش از ۶۰ درصد آمارها مربوط به ساخت‌وساز بخش خصوصي است كه معمولاً در دسترس اقشار ضعيف نيست. آيا اين همان مسكن وعده‌داده‌شده به مردم است؟
واگذاري زمين؛ شعار يا راهكار واقعي؟
بخشي ديگر از عملكرد وزارت راه و شهرسازي، مربوط به واگذاري ۴۶ هزار قطعه زمين به متقاضيان است. اين اقدام، به‌ويژه در راستاي قانون حمايت از جواني جمعيت مورد توجه قرار گرفته است. اما پرسش اساسي اينجاست: واگذاري زمين بدون تأمين زيرساخت، چقدر به خانه‌دار شدن كمك مي‌كند؟ رزبان در اين باره مي‌گويد: دولت متناسب با توان خود، زميني را به مردم واگذار مي‌كند كه آماده‌سازي شده باشد، قابليت احداث مسكن داشته باشد و امكان تامين خدمات زيربنايي و روبنايي براي آن وجود داشته باشد. اما بررسي‌هاي ميداني در برخي شهرها، از جمله استان‌هاي جنوبي، حكايت از واگذاري زمين‌هايي دارد كه فاقد زيرساخت‌هاي اوليه هستند و عملاً قابليت ساخت‌وساز فوري ندارند.
وقتي وعده‌ها پشت درِ واحدهاي نيمه‌تمام مي‌ماند
يكي از مواردي كه بار ديگر در اين گزارش بر آن تأكيد شده، پايبندي دولت به تكميل پروژه‌هاي نيمه‌تمام دولت‌هاي پيشين است. از جمله، در يك سال اخير، ۲۵ هزار واحد باقي‌مانده مسكن مهر تكميل و تحويل متقاضيان شده و تكميل ۱۰۰ هزار واحد ديگر نيز در دستور كار است.
با اين‌حال، هنوز ده‌ها هزار نفر از ثبت‌نام‌كنندگان مسكن مهر، پس از سال‌ها، نه خانه‌اي تحويل گرفته‌اند و نه چشم‌اندازي روشن براي دريافت آن دارند. بسياري از اين واحدها يا درگير مسائل زيرساختي هستند، يا به دليل اختلافات با پيمانكاران، عملاً متوقف شده‌اند.
نهضت ملي؛ چقدر از آن به نيازمندان رسيد؟
مديركل دفتر اقتصاد مسكن وزارت راه و شهرسازي همچنين اعلام كردكه از ابتداي دولت چهاردهم، بيش از ۴۲ هزار واحد مسكن حمايتي در قالب پروژه‌هاي اقدام ملي و نهضت ملي تحويل شده‌اند. اين رقم در ابتداي دولت حدود ۲۱ هزار واحد بود. اما سوال اينجاست: ۴۲ هزار واحد براي چند ميليون متقاضي؟ با در نظر گرفتن اينكه طرح نهضت ملي مسكن ۸۵۸ هزار واحد در تعهد قطعي دولت دارد، هنوز فاصله زيادي تا تحقق وعده‌ها باقي است. رزبان مي‌گويد: از اين تعداد، بيش از ۴۸۰ هزار واحد به تسهيلات بانكي متصل شده‌اند. اگر اين اتصال به‌درستي انجام نشود، فرآيند اجرا كند شده و با اختلال مواجه مي‌شود. اما همين تسهيلات بانكي، براي بسياري از دهك‌هاي پايين قابل دسترسي نيست. اقساط سنگين، نرخ‌هاي بهره بالا، و نياز به آورده اوليه، عملاً بخش بزرگي از جامعه را از دايره بهره‌مندي حذف كرده‌اند. رزبان در بخش ديگري از صحبت‌هاي خود به استفاده از اراضي دولتي براي كمك به دهك‌هاي پايين اشاره كرده است: در برنامه‌هاي در دست اجرا، از ظرفيت اراضي دولتي براي تأمين منابع مالي پروژه‌ها، چه از طريق واگذاري و چه تهاتر، استفاده مي‌شود. اما مشخص نيست اين سياست‌ها چقدر به جبران واقعي كسري آورده مردم انجاميده و تا چه اندازه صرفاً تأمين‌كننده منابع مالي دولت يا شهرداري‌ها براي خدمات روبنايي و زيربنايي بوده است.
واگذاري زمين با دو شرط؟
وزارت راه و شهرسازي اعلام كرده واگذاري زمين فقط با دو شرط انجام مي‌شود، زمين آماده‌سازي شده باشد و امكان تأمين خدمات زيربنايي و روبنايي وجود داشته باشد. مديركل دفتر اقتصاد مسكن وزارت راه و شهرسازي تأكيد كرد: در بحث الحاق زمين به محدوده شهري نيز، اين ملاحظات در نظر گرفته مي‌شود. تنها در صورتي الحاق انجام مي‌شود كه همه زيرساخت‌ها بررسي و تأييد شده باشد. اما در بسياري از نقاط كشور، واگذاري زمين بدون آماده‌سازي زيرساخت، مردم را با هزينه‌هاي چند برابري مواجه كرده و حتي در مواردي، ساخت‌وساز را به تعويق انداخته است. در عمل، مردم زمين را مي‌گيرند، اما نمي‌توانند روي آن خانه بسازند.
شناسايي ۳۰۰ هزار هكتار زمين فرصت يا فرار به جلو؟
وزارت راه و شهرسازي از شناسايي بيش از ۳۰۰ هزار هكتار زمين در سواحل جنوبي كشور براي الحاق به محدوده شهري خبر داده است. به گفته رزبان، الحاق زمين به محدوده شهرها نيازمند طي تمامي فرآيندهاي كارشناسي و قانوني مربوط به خود است و وزارت راه يكي از اركان تصميم‌گيري در اين فرآيند است. اما كارشناسان نگران‌اند كه اين الحاق‌ها، بدون برنامه‌ريزي دقيق، ممكن است منجر به شهرسازي بي‌ضابطه، تشديد مهاجرت به مناطق كم‌زيرساخت و حتي بحران‌هاي زيست‌محيطي جديد شود. در مجموع، اگرچه گزارش رسمي وزارت راه و شهرسازي از تكميل ۶۶۱ هزار واحد مسكوني و واگذاري ۴۶ هزار قطعه زمين سخن مي‌گويد، اما واقعيت ميداني نشان مي‌دهد كه اكثريت اين پروژه‌ها يا متعلق به بخش خصوصي‌اند، يا براي دهك‌هاي پايين دست‌نيافتني‌اند.
