اماکن تاریخی با فرونشست تهدید می شوند

بنا بر آمارهای رسمی میزان فرونشست زمین در ایران ۵ برابر استانداردهای جهانی است و این نشان می دهد که تا چه میزان فاجعه فرونشست در کشور ما افزایش دارد.

به بیان ساده تر ۵ درصد مساحت ایران (حدود ۸۰ هزار کیلومتر مربع) شاهد فرونشست زمین است. مساحتی معادل ۵ درصد از خاک ایران با ۳۶۰ منطقه دچار فرونشست است. ۳۶۰ منطقه فرونشست در ایران شناسایی شده که تقریبا ۹۰ هزار کیلومتر مربع را در بر می‌گیرد. در سطح جهان، سالانه تنها حدود ۳ درصد از خاک یک کشور فرونشست بیش از ۲۰ سانتی‌متر را تجربه می‌کند.

بنا به گفته مهدی زارع، عضو هیات علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله 360 منطقه فرونشست را در ایران شناسایی شده که تقریبا 90 هزار کیلومتر مربع را در بر می‌گیرد. در سطح جهان، سالانه تنها حدود 3 درصد از خاک یک کشور فرونشست بیش از 20 سانتی متر را تجربه می‌کند. در ایران این رقم به بیش از 15 درصد می‌رسد. در بعضی مناطق استان کرمان سالانه حدود 30 تا 40 سانتی متر و در دشت البرز جنوبی که استان های البرز، قزوین و تهران را در بر می‌گیرد میزان فرونشست از 20 سانتی‌متر فراتر می‌رود. برخی مناطق در استان تهران 20 سانتی‌متر فروکش کرده و مناطق وسیعی در استان گلستان با مشکلات مشابهی مواجه است.

فرونشست تهدیدی برای اماکن تاریخی

زارع علاوه بر این گفت: زیرساخت‌ها، مکان‌های تاریخی ایران نیز با فرونشست تهدید می‌شود. این موضوع به تدریج برای بافت تاریخی در شهر اصفهان مشکل ساز شده است. در دشت مرودشت شامل پاسارگاد، تخت‌جمشید و نقش رستم با فرونشست بیش از 15 تا 20 سانتی‌متر مواجه است و محوطه تخت جمشید، دشت پارسه، نقش رستم و آرامگاه کوروش در پاسارگاد به درجات مختلف در معرض فرونشست زمین هستند. ازسوی دیگر براساس خبرهایی که این روزها منتشر می‌شود آثار تاریخی نقش رستم و تخت‌جمشید و بسیاری از آثارتاریخی دیگر در معرض خطر فرونشست زمین هستند. این اتفاق به دلیل تغییر اقلیم، برنج‌کاری و برداشت بی‌رویه آب از چاه‌ها در این مناطق رخ داده است.

مصطفی ده پهلوان، ريیس پژوهشگاه میراث فرهنگی، پیرامون موضوع فرونشست در نقش رستم گفت: نقش رستم موضوع مهمی برای پژوهشگاه و وزارت میراث فرهنگی است. چیزی که تخت‌جمشید و نقش رستم و خیلی از آثار ایران و کشورهای دیگر را تهدید کرده فرونشست است که به دلیل تغییر اقلیم و برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی به وجود آمده است.

او گفت: امروزه آب به یک امر سیاسی اجتماعی و فرهنگی و موضوع فراملی و فرادستگاهی تبدیل شده است. پروژه‌هایی که در کشورهای پیرامونی داریم مانند پروژه داپ و گاپ که توسط ترکیه در سرشاخه‌های ارس و دجله اتفاق می‌افتد، مانع دبی آب دجله شده است؛ این‌ها تأثیرات اقلیمی ناگواری را در کشور ما می‌گذارد. قوانین بین‌المللی هم هست که برخی از کشورها عضو مجمع و آن قوانین نیستند تا بتوان از ضمانت آن بهره گرفت. موضوع سدسازی و چاه‌های عمیق در کشور ما هم موضوع قابل بحث است. ما از تجربه زیستی‌مان استفاده نکردیم اگر مهندسی قنات را جدی می‌گرفتیم و درک داشتیم که از آب کم قنات و کاریز استفاده شود؛ امروز شاهد خشک شدن دریاچه ارومیه و فرونشست‌ها نبودیم.

برداشت بی‌رویه آب در نقش رستم

ده پهلوان بیان کرد: نقش رستم به خاطر برداشت بی‌رویه آب دچار این مشکل شده است حل این موضوع به صورت اساسی و بنیادی در حوزه وزارت میراث و پژوهشگاه نیست. عمق چاه‌هایی که در مرودشت هست بین ۲۰۰ تا ۴۵۰ متر است. اینکه مرمت‌های سطحی انجام شود، مسکن هست ولی حل بحران باید به شکل دیگری باشد. بین روستاهای بین نقش رستم تا تخت جمشید برنج‌کاری با چاه آب انجام می‌شود. این شدنی نیست برنج کاری باید در اقلیم خودش انجام شود. پرونده‌های قضايی زیادی در سال‌های گذشته حتی برای چاه‌های آب غیر مجاز در نظر گرفته شده ولی به جایی نرسید. موضوع مدیریت منابع آب منطقه و کشور است که ما امروز با آن دست و پنجه نرم می‌کنیم. مشکل این روزهای فرونشست آثار تاریخی در این منطقه حل نمی‌شود مگر اینکه منابع آبی منطقه مدیریت شود.

خطرناک‌ترین پهنه فرونشستی  پهنه مرودشت است

در ادامه «علی بیت‌اللهی»، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه مسکن و شهرسازی و ريیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری، نیز بیان کرد: در محدوده استان فارس، بزرگ‌ترین و خطرناک‌ترین پهنه فرونشستی، پهنه مرودشت است، که مجموعه نقش رستم و تخت جمشید در حاشیه این پهنه فرونشستی قرار می‌گیرد. در چنین شرایطی نشست نامتقارن زمین دچار گسیختگی و شکاف‌هایی می‌شود که اصطلاحا به آنها فیشرهای فرونشستی می‌گویند. این فیشرها یا فرونشست‌ها را به وضوح در محدوده تخت‌جمشید در همان محوطه‌ای که چادرهای مهمان خارجی بنا شد، مستند کرده‌ایم و هم در پای نقش رستم قابل مشاهده است. او ادامه داد: پدیده‌ای که بر اثر فرونشست زمین، سازه و آثار تاریخی ارزشمند را تهدید می‌کند این است که در داخل شکاف‌های فرونشستی، آب‌های حاصل از نزولات جوی یا آبیاری‌های سطحی، نفوذ می‌کند و به مرور فرسایشی را ایجاد می‌کند که فرسایش تونلی نامیده می‌شوند. این تونل‌ها در اثر آب شستگی‌های زیرسطحی، وسیع‌تر می‌شوند و به مرور زمان در اثر ریزش سقف این تونل‌های زیرسطحی، فروریزش های سانحه‌زا و خسارت‌بار رخ می‌دهد. او همچنین گفت: یکی از مواردی که می‌شود جلوی فیشرها و فرونشست‌ها را گرفت، اقدامات و تمهیداتی است که با استفاده از مواد و متریال طبیعی مثل خاکسترهای آتشفشانی می‌توان جلوی گسترش فرسایش تونلی و احتمالا فروریزش ناگهانی را گرفت. در برخی از کشورها این کار انجام شده است.