تعادل|
روابط تجاری ایران و قطر در سال‌های اخیر رشد داشته و با توجه به نیازمندی‌های بازار ثروتمند قطر به واردات انواع کالاهای مصرفی و نزدیکی جغرافیایی دو کشور، این روابط از پتانسیل بالایی برخوردار بوده است. با این حال، فقدان روابط رسمی بانکی از یک سو و نگاه کوتاه‌مدت به بازار قطر باعث محدودیت‌های جدی در توسعه تجارت دو کشور شده است. در همین راستا، مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در گزارشی با تمرکز بر واکاوی استراتژی‌های توسعه و اسناد سیاست تجاری قطر، روابط تجاری دو کشور را مورد بررسی قرار داده و 6 پیشنهاد سیاست‌گذارانه ارایه کرده است.
تحلیل روابط تجاری با قطر
مرکز پژوهش‌های اتاق ایران در گزارش «سیاست تجاری قطر» با تمرکز بر واکاوی استراتژی‌های توسعه و اسناد سیاست تجاری این کشور، روابط تجاری ایران و قطر را مورد بررسی قرار داده و در نهایت پیشنهادات سیاست‌گذارانه ارایه کرده است. قطر یکی از همسایگان مهم ایران در خلیج فارس به شمار می‌رود.
علاوه بر شراکت ایران و قطر در میدان گازی پارس جنوبی که در قطر با نام گنبد شمالی شناخته می‌شود، سوگیری سیاست خارجی این کشور سبب شده است تا در سال‌های اخیر بر خاف عربستان، امارات و بحرین از افزایش تنش‌ها با ایران خودداری کند؛ به ویژه پس از محاصره قطر توسط همسایگانش، این نگرش مثبت به ایران در خلیج فارس تقویت شد؛ تا حدی که حتی قرار گرفتن دو کشور در دو جبهه متفاوت در جنگ داخلی سوریه سبب تیره شدن روابط تهران و دوحه نشد. هر چند ایران نتوانست از فرصتی که به لحاظ تجاری پس از محاصره قطر نصیبش شد به خوبی بهره گیرد، با این وجود این محاصره 3 ساله سبب تقویت روابط دو کشور هم در حوزه سیاسی و هم در حوزه اقتصادی شد. پس از خروج امریکا از برجام و اعمال مجدد تحریم‌ها علیه ایران، حجم روابط تجاری ایران و قطر کاهش یافته است؛ هر چند در حوزه واردات در سال 1400 شاهد افزایش نسبی بوده‌ایم.
از سال 1997 تا 2020 صادرات ایران به قطر با نرخ سالانه 12.7درصد افزایش یافته است. در سال 2018 سوخت‌های معدنی، روغن‌ها، محصولات تقطیری (41.21 میلیون دلار) سبزیجات، ریشه‌ها و غده‌های خوراکی (31.45میلیون دلار)، آهن و فولاد (88.30 میلیون دلار)، نمک، گوگرد، خاک، سنگ، گچ، آهک و سیمان (17.24 میلیون دلار) رش و سایر کفپوش‌های منسوج (17 میلیون دلار)، میوه، آجیل، پوست مرکبات، خربزه (15.55میلیون دلار)، سنگ، گچ، سیمان، آزبست، میکا یا مواد مشابه (7.89 میلیون دلار (محصولات آهنی و فولادی (7.85 میلیون دلار) حیوانات زنده (6.44 میلیون دلار)، پلاستیک (6.26 میلیون دلار)، قهوه، چای، شیر خشک و ادویه‌ها (80.5 میلیون دلار)، دانه‌ها و میوه‌های روغنی (5.38 میلیون دلار)، ماهی، سخت پوستان، نرمتنان و بی‌مهرگان آبزی (4.25 میلیون دلار)، شیشه و ظروف شیشه‌ای (3.67 میلیون دلار)، محصولات سرامیکی (3.42 میلیون دلار) محصولات لبنی، تخم مرغ، عسل، محصولات خوراکی (2.94 میلیون دلار)، غلات، آرد، نشاسته، مواد مورد استفاده در صنایع لبنی (1.99 میلیون دلار (، ضایعات صنایع غذایی و علوفه حیوانات (1.87 میلیون دلار)، روی (1.63میلیون دالار)، و ماشین آلات و بویلرها) 873 هزار دلار) عمده صادرات ایران به قطر را تشکیل می‌داد.
در سال 2020 اقلام عمده صادرات ایران به قطر شامل گوسفند و بز (29 میلیون دلار)، گوجه فرنگی (12.8 میلیون دلار) و خربزه (9.54میلیون دلار) بوده است. در همین سال و تحت تأثیر همه‌گیری کرونا، دستگاه تنفس با ارزش 253 هزار دلار، بیشترین سهم واردات ایران از قطر را تشکیل داده است.
در سال 1399 اجزاء و قطعات توربوجت‌ها، دستگاه کامل کامپیوتر شامل کلیه اجزاء، اجزاء و قطعات موتورهای وسایط نقلیه هوایی، محصولات گرافیتی و کربنی، موتورهای پیستونی درونسوز، کاغذ و مقواهای چند لایه عایق رطوبت، انواع تلمبه، شتر، نقشه‌های آموزشی، علمی و جغرافیایی غیرتوپوگرافیک، روغن ترانسفورماتور، پروپیلن گلیکول، اسید سیتریک، اسید فسفریک، محصولات آهن یا فولاد و کائوچو عمده‌ترین اقلام وارداتی ایران از قطر را تشکیل داده‌اند. در همین سال گمرکات فرودگاه بین‌المللی امام خمینی، منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس، منطقه ویژه اقتصادی شهید رجایی، اراک و مشهد پنج پایانه اصلی واردات کالا از قطر بوده‌اند. با سفر سال 1400 رییس‌جمهور ایران به قطر 14توافق همکاری میان مقام‌های دو طرف به امضا رسید.
این توافقات شامل حوزه‌های مختلف از جمله تفاهمنامه مشترک میان شرکت توانیر ایران و موسسه عمومی قطر در برق و آب، تفاهمنامه مشترک حمل ونقل دریایی، توافق میان شرکت قطری مدیریت بنادر و موسسه دریانوردی و امور بندرگاهی ایران، توافق همکاری دو کشور در خصوص راه خشکی، توافق در زمینه گردشگری میان ایران و قطر، تفاهمنامه در زمینه همکاری مشترک پیرامون مناطق آزاد میان شورای عالی مناطق آزاد صنعتی و و یژه اقتصادی ایران و موسسه مناطق آزاد قطر و تفاهمنامه همکاری در زمینه استاندارد میان سازمان ملی استاندارد ایران و موسسه عمومی استاندارد قطر بود . همچنین دو کشور در خصوص ارتقاء تجارت دوجانبه و رسیدن به تجارت ۳ میلیارد دلاری تا سال ۲۰۲۵ توافق کرده‌اند.
موانع تجاری کدامند؟
نبود موافقتنامه تجارت آزاد و ترجیحی بین دو کشور، شناخت ناکافی نسبت به امکانات و ظرفیت‌های همکاری مشترک، آشنا نبودن بازرگانان قطری با تنوع و کیفیت محصولات ایرانی، همگرایی و نزدیکی کشورهای عربی منطقه و گرایش قطر به همکاری با این کشورها ایران و قطر از جمله مهم‌ترین تهدیدات روابط تجاری دو کشور برشمرده شده است. اما از جمله موضوعات مهم در خصوص قطر، محدودیت جغرافیایی این کشور است؛ روابط اقتصادی سطح بالای سیاسی و اقتصادی قطر و ترکیه، در کنار این محدودیت جغرافیایی امکان و فرصت مناسبی را در اختیار ایران برای به فعل درآوردن پتانسیل‌های خود در حوزه ترانزیت ایجاد می‌کند.
مجموع صادرات ترکیه به قطر در سال 2019 برابر با 1.3میلیارد دلار بوده که 56 درصد از آن را کالاهای مصرفی تشکیل داده است، که فرصت مناسبی را در اختیار ایران قرار می‌دهد؛ هر چند بهره‌گیری از این فرصت در گرو توسعه امکانات ترانزیتی و لجستیکی بنادر بوشهر و به ویژه دیر (نزدیکترین بندر ایرانی به قطر) است.
همچنین فعلیت بخشیدن به پتانسیل ترانزیتی ایران به عنوان پل ارتباطی میان قطر و ترکیه در گرو رفع محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها بر بخش بانکی و مالی ایران است. این موضوع در روابط تجاری ایران و قطر نیز تأثیرات منفی داشته است؛ به‌طوریکه به سبب تحریم‌های بانکی، روابط رسمی مالی میان دو کشور وجود ندارد و نقل و انتقال پول از طریق صرافی‌ها انجام می‌شود که این امر هزینه انتقالات مالی را افزایش می‌دهد.
توصیه‌های تجاری
بر این اساس در این گزارش این توصیه‌های عملی پیشنهاد شده است.
1. سیاست متنوع‌سازی اقتصادی در قطر به شکل جدی پیگیری می‌شود؛ این سیاست با توجه به محدودیت‌های جمعیتی قطر فرصت مناسبی برای همکاری دو کشور در زمینه‌هایی همچون ایجاد شهرک‌های صنعتی مشترک در سواحل جنوبی ایران را فراهم کرده است. چنین شهرک‌هایی می‌تواند بستر مناسبی برای هم‌افزایی سرمایه قطری و نیروی کار ایرانی فراهم کند. با توجه به دانش انباشته شده در ایران و در دسترس بودن نیروی کار متخصص و ماهر در کشور، این همکاری‌ها می‌تواند در زمینه تولید محصولات با ارزش افزوده بالا نیز توسعه یابد.
2. پتانسیل ترانزیتی ایران، با توجه به ماهیت روابط
ترکیه- قطر برای هر دو کشور جذابیت دارد؛ انعقاد تفاهمنامه سه‌جانبه، در کنار توسعه ظرفیت ترانزیتی ایران در زمینه حمل‌ونقل ریلی و دریایی در این زمینه راهگشا خواهد بود. دست‌کم در توسعه ظرفیت بندرگاهی و کشتی‌رانی بنادر بوشهر و دیر جذابیت‌های بالایی برای سرمایه قطری دارد تا از این طریق سواحل استان بوشهر به یک پل تجاری برای ترکیه و قطر تبدیل شود. در این زمینه باید در نظر داشت تکمیل برنامه‌های اتصال راه‌آهن سراسری ترکیه به عراق، مزیت ترانزیتی ایران را از بین خواهد برد.
3. با توجه به عضویت قطر در سازوکارهای اقتصادی و تجاری منطقه‌ای و بین‌المللی و امکان مالکیت بر سرمایه‌گذاری تا 100 درصد، این کشور می‌تواند به محلی برای تولید کالاهای ایرانی به‌طور مشترک تبدیل شود؛ چنین محصولاتی از قید و بند تحریم‌ها رها خواهد بود و به بازار کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس دسترسی خواهد داشت.
4. با توجه به اینکه ناآشنایی بازرگانان قطری با تنوع و کیفیت محصولات ایرانی یکی از موانع توسعه روابط تجاری دو کشور محسوب می‌شود، برگزاری نمایشگاه‌ها در قطر و دعوت از بازرگانان قطری برای بازدید از مراکز صنعتی ایران از سوی بخش خصوصی می‌تواند در حل این مشکل موثر باشد.
5. با توجه به نرخ بیکاری بالا به ویژه در میان تحصیل‌کردگان ایرانی از یک سو و تلاش قطر برای بازنگری رویه‌های جذب نیروی کار و تمرکز بر ورود نیروی کار ماهر به این کشور از سوی دیگر، این مسیر می‌تواند از جمله راهکارهای توسعه روابط اقتصادی و اجتماعی دو کشور باشد؛ با توجه به ضرورت حفظ و شأن اتباع ایرانی، این مورد باید با نظارت سفارت ایران در دوحه و در پی توافقات مشخص بین دو دولت انجام شود. 6. ابتکارهای قطر برای رفع برخی اختلاف‌های سیاسی و اقتصادی میان ایران و ایالات متحده، به ویژه در حوزه انتقال دارایی‌های مسدود شده ایران در کشورهای دیگر از طریق قطر، در صورت تحقق می‌تواند نه تنها راهی برای حل مشکلات عمیق اقتصادی کشور و تأمین نیازهای کشور، بلکه سرآغاز فصلی جدید در روابط اقتصادی دوجانبه ایران و قطر باشد.
