اينترنت آزاد؛ همچنان يك رويا

با گذشت چند روز از اظهارات فاطمه مهاجراني درباره تداوم روند رفع فيلترينگ، بار ديگر بحث بازگشايي پلتفرم‌هاي فيلترشده به صدر اخبار بازگشته است. سخنگوي دولت چهاردهم تأكيد كرده كه دولت بر عهد خود با مردم پابرجاست و وعده‌هاي مربوط به رفع محدوديت‌هاي اينترنتي در حال پيگيري است؛ موضوعي كه ريشه آن به وعده‌هاي انتخاباتي مسعود پزشكيان درباره آزادي دسترسي كاربران در فضاي مجازي بازمي‌گردد. حالا در شرايطي كه بخشي از اين وعده‌ها با رفع فيلتر واتس‌اپ و گوگل‌پلي محقق شده، نگاه‌ها به مرحله بعدي گشايش در فضاي آنلاين كشور دوخته  شده  است.

موضوع رفع فيلترينگ در ايران دوباره در مركز توجه افكار عمومي قرار گرفته است. طي روزهاي گذشته، اظهارات فاطمه مهاجراني، سخنگوي دولت چهاردهم درباره استمرار پيگيري وعده‌هاي مربوط به بازگشايي سكوهاي ارتباطي و پلتفرم‌هاي پركاربرد، موج تازه‌اي از بحث‌ها را در فضاي رسانه‌اي و اجتماعي برانگيخت. او تأكيد كرده كه «بر همان عهد كه بستيم، هستيم» و دولت به وعده خود در زمينه رفع محدوديت‌ها وفادار است. اين سخنان در حالي مطرح مي‌شود كه هنوز بخش مهمي از پلتفرم‌هاي خارجي در ايران فيلتر هستند  و ميليون‌ها كاربر ناچار به استفاده از فيلترشكن  شده‌اند.

    اينترنت؛ دغدغه‌اي  ملي  و  مطالبه‌اي اجتماعي

ايران از اوايل دهه ۱۳۷۰ وارد عرصه اينترنت شد و در آغاز، كاربران محدود به محيط‌هاي دانشگاهي بودند. اما با گسترش فناوري و ديجيتالي شدن كسب‌وكارها، اينترنت به نياز حياتي جامعه بدل شد. در عين حال، رويكرد حاكميتي به فضاي مجازي، همواره با دغدغه «مديريت محتوا» و «صيانت از ارزش‌هاي فرهنگي» همراه بوده است. به تدريج، پلتفرم‌هايي چون فيسبوك، توييتر، تلگرام، اينستاگرام و واتس‌اپ در دوره‌هاي مختلف مسدود شدند. اين تصميم‌ها معمولا با توجيهات امنيتي يا فرهنگي اتخاذ مي‌شد، اما در عمل، باعث شكل‌گيري بازاري گسترده براي فيلترشكن‌ها شد. امروز بر اساس آمار رسمي، بيش از ۸۰ درصد كاربران ايراني از VPN استفاده مي‌كنند؛ پديده‌اي كه خود نشانه‌اي از ناهماهنگي ميان سياست‌هاي محدودسازي و واقعيت زندگي ديجيتال مردم است. همزمان، كارشناسان بارها هشدار داده‌اند كه استفاده گسترده از فيلترشكن‌ها نه‌تنها امنيت داده‌هاي كاربران را تهديد مي‌كند بلكه زيرساخت‌هاي ملي را نيز در معرض آسيب‌هاي سايبري قرار مي‌دهد. همين عوامل موجب شد كه رفع فيلترينگ، از يك خواسته صنفي يا فني، به مطالبه‌اي اجتماعي و حتي سياسي  بدل  شود.

     وعده‌هاي انتخاباتي پزشكيان  اينترنت براي همه

در بحبوحه انتخابات رياست‌جمهوري سال ۱۴۰۳، مسعود پزشكيان يكي از نامزدهايي بود كه شعار «رفع فيلترينگ» را به عنوان بخشي از برنامه خود در حوزه حكمراني ديجيتال مطرح كرد. او بارها تأكيد كرده بود كه «نبايد مردم را در استفاده از فناوري محدود كرد» و دولت بايد به جاي بستن درها، راه‌هاي ايمن و قانون‌مند براي دسترسي آزادانه به اطلاعات فراهم كند. پزشكيان در يكي از مناظره‌هاي انتخاباتي خود گفته بود: «بايد با مردم صادق باشيم؛ اگر چيزي مضر است، آگاه‌سازي كنيم، نه اينكه ببنديم. مردم بايد بتوانند در دنياي امروز زندگي كنند، نه در دنياي ده سال پيش.» اين سخنان بازتاب گسترده‌اي داشت و بخش قابل توجهي از جامعه فعال در حوزه فناوري و رسانه از مواضع او استقبال كردند. پس از پيروزي در انتخابات و تشكيل دولت چهاردهم، اين انتظار شكل گرفت كه رفع فيلترينگ به عنوان يكي از نخستين گام‌هاي دولت در جهت بازسازي اعتماد عمومي عملي شود. در چهارم دي ۱۴۰۳، نخستين اقدام دولت در اين مسير انجام شد: گوگل پلي و واتس‌اپ رفع فيلتر شدند. اقدامي كه از نگاه بسياري از تحليلگران، نشانه‌اي از آغاز روند تدريجي بازگشايي پلتفرم‌هاي خارجي بود. با اين حال، همان زمان نيز مسوولان اعلام كردند كه ادامه مسير نيازمند «بررسي‌هاي كارشناسي» و «اجماع حاكميتي»   است.

   توقف موقت پس از «جنگ ۱۲ روزه»

اما آنچه روند رفع فيلتر را كند كرد، رخدادهايي بود كه دولت از آن با عنوان «جنگ ۱۲ روزه» ياد مي‌كند. در پي اين رخداد امنيتي، جلسات مربوط به رفع فيلترينگ در شوراي عالي فضاي مجازي به تعويق افتاد و برخي تصميم‌ها موقتاً متوقف شد. مقام‌هاي دولتي تأكيد كرده‌اند كه اگر آن اتفاق پيش نمي‌آمد«شرايط براي رفع فيلتر ساير سكوها فراهم بود.»  اكنون با گذشت بيش از چهار ماه از آن حادثه، نشانه‌هايي از بازگشت دولت به مسير اصلي ديده مي‌شود. در تازه‌ترين موضع‌گيري، رييس شوراي اطلاع‌رساني دولت گفته است كه «موانع مختصري در اين مسير وجود دارد و دولت به‌دنبال آن است كه فرمولي پيدا كند تا بدون ايجاد شكاف يا دوقطبي‌سازي، اين مساله را حل كند.» همين جمله نشان  مي‌دهد كه دولت به دنبال راه‌حلي پايدار و اجماعي است،  نه  تصميمي  مقطعي  يا   صرفا  سياسي.

     مهاجراني: بر همان عهد كه بستيم، هستيم

در همين بستر، فاطمه مهاجراني، سخنگوي دولت، در گفت‌وگويي تازه بار ديگر بر تداوم مسير رفع فيلترينگ تأكيد كرد. او گفت: «بر همان عهد كه بستيم، هستيم و وعده‌هاي دولت سر جاي خود است و در حال پيگيري است.» مهاجراني افزود كه بر اساس پژوهش‌هايي كه پس از «جنگ ۱۲ روزه» انجام شده، اينترنت يكي از مهم‌ترين دغدغه‌هاي مردم است و دولت تصميم ندارد هيچ سكويي را براي هميشه در فهرست فيلترينگ نگه دارد. او با اشاره به اينكه بررسي‌ها ادامه دارد، تأكيد كرد دولت درصدد است راه‌حلي اتخاذ كند كه «هم پاسخگوي مطالبه مردم باشد و هم نگراني‌هاي نهادهاي نظارتي و امنيتي را كاهش بدهد.» اين سخنان در فضاي رسانه‌اي به سرعت بازتاب يافت و از سوي بسياري از ناظران به عنوان نشانه‌اي از احياي پرونده رفع  فيلتر ساير  پلتفرم‌ها  تفسير شد.

    فضاي مجازي و معادله  اعتماد

در سال‌هاي اخير، بسياري از كسب‌وكارهاي كوچك و متوسط، قرباني فيلترينگ شدند. با فيلتر شدن اينستاگرام و واتس‌اپ، هزاران شغل در حوزه فروش آنلاين، تبليغات ديجيتال و خدمات محتوايي با افت شديد مواجه شد. كارشناسان مي‌گويند اين وضعيت نه‌تنها آسيب اقتصادي بلكه شكاف اجتماعي و اعتمادزدايي از نهادهاي رسمي را به دنبال داشته است. به همين دليل، وعده رفع فيلتر از سوي دولت پزشكيان، تنها يك وعده فناورانه نيست، بلكه به نوعي آزمون اعتماد عمومي نيز تلقي مي‌شود. دولت بايد نشان دهد كه ميان حفظ امنيت و تأمين آزادي‌هاي ديجيتال، مي‌تواند تعادلي معقول ايجاد كند. در اين ميان، مهاجراني با لحن معتدل خود تلاش كرده است تا اين پيام را منتقل كند كه دولت قصد ندارد مسير را به عقب برگرداند. او بارها بر «ضرورت آرامش در فضاي اجتماعي» و «پرهيز از دوقطبي‌سازي» تأكيد كرده و از همين رو، تصميم‌گيري‌ها را تدريجي و با در نظر گرفتن همه جوانب توصيف كرده  است.

    چالش‌هاي پيش ‌رو  از هماهنگي نهادي تا   زيرساخت فني

يكي از دلايل اصلي تأخير در اجراي كامل رفع فيلترينگ، اختلاف نظر ميان نهادهاي تصميم‌گير در حوزه فضاي مجازي است. شوراي عالي فضاي مجازي كه بالاترين نهاد سياستگذار در اين حوزه محسوب مي‌شود، داراي تركيبي از نمايندگان سه قوه است و مصوبات آن بايد با اجماع همراه باشد. به گفته كارشناسان، «سند ساماندهي دسترسي و حكمراني فضاي مجازي» پس از ماه‌ها بررسي تصويب شده و مسير قانوني رفع فيلترينگ در آن مشخص است، اما اجراي آن به دليل شرايط سياسي و امنيتي اخير، با كندي پيش مي‌رود. از سوي ديگر، افزايش حملات سايبري به زيرساخت‌هاي حياتي كشور نيز نگراني‌هايي ايجاد كرده است. تنها در بهار امسال بيش از دو هزار حمله سايبري روزانه ثبت شده است. همين امر باعث مي‌شود برخي نهادها خواستار «احتياط  بيشتر»  در بازگشايي پلتفرم‌هاي بين‌المللي باشند. با اين حال، بسياري از متخصصان فناوري اطلاعات معتقدند كه فيلترينگ پايدار نه امنيت مي‌آورد و نه رضايت مردم. آنان استدلال مي‌كنند كه اگر منابع مالي و انساني صرف مقابله با فيلترشكن‌ها نمي‌شد و در عوض براي ايجاد اينترنت پرسرعت و باكيفيت هزينه مي‌شد، سطح رضايت كاربران و اعتماد عمومي به سياست‌هاي دولت به‌مراتب  افزايش  مي‌يافت.

    از نگاه مردم  اينترنت  به عنوان حق  شهروندي

تحقيقات انجام‌شده پس از «جنگ ۱۲ روزه» نشان مي‌دهد كه اكثريت مردم، اينترنت را يك حق شهروندي مي‌دانند نه امتياز دولتي. مهاجراني نيز به اين يافته اشاره كرده و گفته است: «نتايج پژوهش‌ها نشان داد اينترنت از مهم‌ترين دغدغه‌هاي بخش بزرگي از مردم است و دولت قرار نيست هيچ سكويي را در فهرست فيلترينگ نگه دارد.» اين سخنان مي‌تواند نشانه‌اي از درك تازه‌اي در دولت نسبت به جايگاه اينترنت در زندگي روزمره باشد. برخلاف گذشته كه اينترنت بيشتر به عنوان تهديد فرهنگي تلقي مي‌شد، اكنون نگاه غالب در دولت چهاردهم اين است كه «قطع ارتباط با جهان» نه‌تنها مانع تهديدها نيست بلكه كشور را از فرصت‌هاي اقتصادي، آموزشي و فناورانه محروم مي‌كند.

   آينده رفع فيلترينگ  آزموني براي دولت چهاردهم

اكنون كه دولت پزشكيان در آستانه سال دوم فعاليت خود قرار دارد، نگاه‌ها به عملكرد آن در حوزه فضاي مجازي دوخته شده است. از يك‌سو، بخش قابل توجهي از جامعه اميدوار است وعده‌هاي انتخاباتي عملي شود و از سوي ديگر، نهادهاي سنتي‌تر خواستار كنترل دقيق‌تري بر محتوا هستند. به نظر مي‌رسد دولت در حال تلاش براي يافتن مدلي تركيبي از حكمراني اينترنت است؛ مدلي كه نه آزادي مطلق را تجويز مي‌كند و نه محدوديت كامل را. تأكيد مهاجراني بر يافتن «فرمولي بدون شكاف و اختلاف» نيز در همين راستا قابل تفسير است. با وجود موانع موجود، نشانه‌هايي از عزم دولت براي ادامه مسير ديده مي‌شود. دولت در ماه‌هاي گذشته نشان داده كه موضوع رفع فيلترينگ را از دستور كار خارج نكرده و به‌دنبال اجراي تدريجي آن است. رفع محدوديت از گوگل پلي و واتس‌اپ نخستين گام بود و اگر شرايط سياسي اجازه بدهد، احتمال بازگشايي پلتفرم‌هاي ديگر در آينده نه چندان دور وجود دارد.

    جمع‌بندي

اظهارات اخير فاطمه مهاجراني را مي‌توان پيامي روشن از دولت چهاردهم دانست: مسير رفع فيلترينگ متوقف نشده و وعده‌ها همچنان برقرار است. سخنگوي دولت با تأكيد بر ادامه بررسي‌ها، سعي دارد اعتماد عمومي را حفظ كند و   از نگراني نهادهاي  تصميم‌گير نيز  بكاهد.

از سوي ديگر، يادآوري سخنان انتخاباتي مسعود پزشكيان نشان مي‌دهد كه دولت او در اين زمينه با «تعهد سياسي» مواجه است؛ تعهدي كه جامعه مدني و كاربران  اينترنت آن را  به ‌دقت رصد مي‌كنند.

بنابراين، آينده رفع فيلترينگ نه‌تنها سرنوشت دسترسي به پلتفرم‌ها را تعيين مي‌كند، بلكه به معياري براي سنجش كارآمدي، شفافيت و ميزان پايبندي دولت به وعده‌هايش تبديل شده است. آنچه در نهايت مي‌تواند اين مسير را هموار كند، اعتماد متقابل ميان دولت و مردم است؛ اعتمادي كه تنها با گفت‌وگو، شفافيت و احترام به حق ارتباط آزادانه شكل  مي‌گيرد.