فرونشست غيرقابل بازگشت در 106 دشت ايران

تحقيقات جديد نشان مي‌دهد كه بخش عمده فرونشست‌ها در 106 دشت ايران، غيرقابل بازگشت هستند. تحقيقات جديد توسط دانشگاه ويرجينا تك امريكا و ليدز انگليس نشان مي‌دهد برداشت بي‌رويه آب از سفره‌هاي زيرزميني در ايران موجب فرونشست گسترده زمين در پهنه‌اي به وسعت ايالت مريلند امريكا (حدود 31.400 كيلومتر مربع) شده است؛ پديده‌اي كه حدود 650 هزار نفر را در معرض خطر فرونشست و كمبود آب شيرين قرار داده است. تصاوير ماهواره‌اي نشان مي‌دهد بيش از 31 هزار و 400 كيلومتر مربع از اراضي ايران معادل دو درصد از كل كشور با سرعتي بيش از 10 ميلي‌متر در سال در حال فرورفتن است. در برخي مناطق، مانند حوالي شهر رفسنجان در مركز ايران، زمين هر سال بيش از 34 سانتي‌متر پايين‌تر مي‌رود؛ رقمي بي‌سابقه در جهان. اين پديده كه با عنوان «فرونشست زمين» شناخته مي‌شود، پيامدهايي فراتر از فرو رفتن خاك دارد و كارشناسان هشدار مي‌دهند تغييرات سطح زمين مي‌تواند منجر به بحران آب، ناامني غذايي، تخريب زيرساخت‌ها و ترك‌خوردگي سازه‌هاي شهري شود. بخش مهمي از اين بحران نيز ناشي از تداوم خشكسالي در ايران  است.

   پايش از  فضا

حدود 60 درصد منابع آبي ايران از سفره‌هاي زيرزميني تأمين مي‌شود. جسيكا پين، پژوهشگر دكتري در دانشكده زمين و محيط‌زيست دانشگاه ليدز بريتانيا، و همكارانش براي بررسي اثرات برداشت آب بر سطح زمين، از داده‌هاي راداري ماهواره‌هاي Sentinel-1 متعلق به آژانس فضايي اروپا استفاده كردند. اين داده‌ها تغييرات سطح زمين ايران را در فاصله سال‌هاي 2014 تا 2022 ثبت كرده‌اند. نتيجه پژوهش، شناسايي 106 منطقه فرونشستي  در سراسر كشور  بود.

    نرخ فرونشست در ايران  از سريع‌ترين نمونه‌هاي جهان است

جسيكا پين مي‌گويد: ما حدود 100 نقطه را يافتيم كه سرعت فرونشست در آنها بيش از 10 ميلي‌متر در سال است، در حالي كه در اروپا موارد شديد معمولاً از 5 تا 8 ميلي‌متر فراتر نمي‌روند. او افزود: 77 درصد از اين مناطق در مجاورت اراضي كشاورزي قرار دارند كه مستقيما با برداشت آب زيرزميني در ارتباط است. براي نمونه، در اطراف رفسنجان، منطقه‌اي خشك با مزارع پسته برداشت سنگين آب از سفره‌ها باعث فرونشست سالانه 34 سانتي‌متري شده است. پين توضيح داد: شايد اين رقم در ظاهر زياد به نظر نرسد، اما طي 10 سال، زمين حدود 3 تا 4 متر پايين مي‌رود؛ اين بسيار جدي است. در منطقه بردسكن در شمال ايران نيز محدوده فرونشست به 1110 كيلومتر مربع رسيده كه نسبت به بررسي مشابه در سال 2008 حدود 40 درصد افزايش نشان مي‌دهد.

 فرونشست  غيرقابل  بازگشت

بخش عمده فرونشست‌ها در 106 دشت ايران، غيرقابل بازگشت هستند. منوچهر شيرزايي، زمين‌فيزيك‌دان دانشگاه ويرجينيا تك، نيز مي‌گويد: نتيجه چشمگير اين تحقيق آن است كه بيشتر فرونشست‌هاي مرتبط با آب زيرزميني در ايران برگشت‌ناپذيرند، كه شدت تخليه سفره‌هاي زيرزميني را نشان مي‌دهد. شيرزايي تأكيد كرد: شهرهايي چون تهران، كرج، مشهد، اصفهان و شيراز مستقيما درگير اين بحران‌اند. تنها در كرج بيش از 23 هزار نفر در مناطق با خطر بالا زندگي مي‌كنند.

اما خطر اصلي، از دست رفتن دايمي ظرفيت ذخيره آب است. شيرزايي هشدار داد: با ادامه فشردگي سفره‌هاي آب زيرزميني، بخش زيادي از ظرفيت ذخيره براي هميشه از بين مي‌رود. اين روند، كم‌آبي را در دوره‌هاي خشكسالي تشديد و تاب‌آوري در برابر تغييرات اقليمي را كاهش مي‌دهد، به‌طوري‌كه جبران آن تقريبا غيرممكن خواهد شد. پين در توضيح تفاوت سفره‌هاي زيرزميني با مخازن سطحي گفت: وقتي از يك سد بيش از حد آب برداشت شود، سطح آب پايين مي‌آيد اما با بارندگي دوباره پر مي‌شود. در سفره‌هاي زيرزميني، شرايط متفاوت است؛ وقتي حجم برداشت از ورودي آب بيشتر شود، ساختار متخلخل خاك فشرده مي‌شود و ديگر امكان بازگشت ندارد. او افزود: سفره‌ها مانند سطلي از شن و گل‌اند. زماني كه آب ميان دانه‌هاي خاك تخليه شود، ذرات نمي‌توانند وزن لايه‌هاي بالايي و سازه‌هاي سطحي را تحمل كنند، در نتيجه زمين فشرده و فرورفته مي‌شود. حتي اگر در سال‌هاي بعد بارندگي افزايش يابد، آب تازه نمي‌تواند سطح زمين را به حالت اوليه بازگرداند. اين موضوع پيامدهايي جدي دارد؛ از جمله ايجاد شكاف‌هاي عميق، ناپايداري سازه‌ها، و تخريب جاده‌ها و خطوط راه‌آهن. به گفته پين، همكاران ايراني‌اش گزارش داده‌اند كه در برخي مناطق، ساختمان‌ها به دليل نشست زمين تخليه و رها شده‌اند.

 ايران  در ميان شديدترين نقاط فرونشست جهان

فرانچسكا چينيا، پژوهشگر موسسه علوم جوي و اقليم در رم ايتاليا نيز مي‌گويد وضعيت ايران شباهت زيادي به شرايط كشورهايي مانند مكزيك، امريكا، چين و ايتاليا دارد. او افزود: نرخ فرونشست در ايران قابل مقايسه با مكزيكوسيتي و دره مركزي كاليفرنياست و اين كشور را در ميان شديدترين كانون‌هاي فرونشست زمين در جهان قرار مي‌دهد. در برخي كشورها، اين پديده حتي به فاجعه‌هاي انساني انجاميده است؛ براي نمونه، در مكزيك فرونشست زمين به سقوط يكي از خطوط مترو در سال 2021 منجر شد كه در آن 26 نفر جان باختند.