سرخوشي غيرعقلايي؛ روايت جهاني از حباب‌هاي مالي

كــتاب ســــرخوشي غـــيرعــقــلايي (Irrational Exuberance) نوشته رابرت شيلر (Robert J. Shiller)، اقتصاددان نامدار و برنده نوبل، يكي از تأثيرگذارترين آثار در حوزه اقتصاد رفتاري است. شيلر در اين كتاب با تركيب تاريخ، آمار و روانشناسي اجتماعي نشان مي‌دهد كه چگونه هيجان جمعي سرمايه‌گذاران باعث شكل‌گيري حباب‌هاي مالي مي‌شود.ترجمه فارسي اين اثر توسط سيدفرهنگ حسيني و از سوي انتشارات چالش منتشر شده است. ترجمه‌اي دقيق و روان كه توانسته لحن تحليلي شيلر را به شكلي قابل فهم براي مخاطب فارسي‌زبان بازآفريني كند.در فصل‌هاي نخست، شيلر توضيح مي‌دهد كه چرا سرمايه‌گذاران گرفتار «سرخوشي غيرعقلايي» مي‌شوند. او نشان مي‌دهد رسانه‌ها و روايت‌هاي «عصر جديد» نقش كليدي دارند. در فصل‌هاي مياني نيز بازار سهام امريكا بررسي مي‌شود؛ جايي كه تبعيت كوركورانه و ترس از عقب‌ماندن، موتور اصلي رشد و سقوط‌هاي بزرگ بوده‌اند.شيلر در فصل هشتم مي‌گويد: اگر فكر كنيم حباب‌هاي مالي فقط در امريكا رخ داده‌اند، اشتباه كرده‌ايم. داده‌هاي ۳۶ كشور و چندين جدول آماري نشان مي‌دهد كه جهش‌هاي نجومي و سقوط‌هاي سنگين بخشي از تجربه مشترك اقتصاد جهاني‌اند.

بزرگ‌ترين رشد يك‌ساله در تاريخ بازارها متعلق به فيليپين است: بين ۱۹۸۵ و ۱۹۸۶ بازار سهام ۶۸۳ درصد جهش كرد. سقوط رژيم ماركوس و روي كار آمدن آكينو، اميدي تازه ايجاد كرد. اما اين رشد بيشتر شبيه اصلاح يك سقوط قبلي بود؛ زيرا بازار فيليپين سال‌ها پيش‌تر با افت‌هاي بزرگ به كف رسيده بود. به بيان ديگر، اميد به آينده با بازگشت از ركود تركيب شد و حبابي موقت پديد آورد.تايوان در سال‌هاي ۱۹۸۶ تا ۱۹۸۷ رشدي ۴۰۰ درصدي داشت. رونق صادرات و فناوري‌هاي نو باعث شد مردم اين كشور آينده‌اي درخشان تصور كنند. اما شور اجتماعي به حدي بود كه سهام تبديل به «بخت‌آزمايي ملي» شد؛ حتي بازي غيرقانوني «تاچيا له» محبوبيت گسترده يافت. سه سال بعد، بازار ۷۴ درصد سقوط كرد. اين نمونه يكي از واضح‌ترين مصاديق سرخوشي غيرعقلايي است؛ جايي كه اقتصاد واقعي توان پشتيباني از قيمت‌ها را نداشت. در اوايل دهه ۹۰، ونزوئلا با جهش ۳۸۴ درصدي بازار سهام مواجه شد. اين رشد با افزايش قيمت جهاني نفت همزمان شد. سرمايه‌گذاران تصور كردند ونزوئلا جايگزيني مطمئن براي نفت خليج فارس است. اما اقتصاد كشور تنها بر نفت متكي بود و رييس‌جمهور وقت آن را «كاملاً مصنوعي» خواند. نتيجه، سقوط سنگين بازار طي چند سال بعد بود.پرو در سال‌هاي ۱۹۹3-۱۹۹2 شاهد رشد ۳۶۰ درصدي بازار بود. پس از دستگيري رهبر شورشيان «راه درخشان» و بازگشت ثبات سياسي، سرمايه‌گذاران با شور فراوان وارد بازار شدند. هرچند تورم سال‌هاي قبل مهار شد و اميدي تازه شكل گرفت، اما چهار برابر شدن قيمت‌ها در يك سال بيش از حد خوش‌بينانه بود. چند سال بعد، بازار دوباره سقوط كرد.در ۱۹۹۱ ترور راجيو گاندي پايان سلطه خانواده نهرو را رقم زد. دولت جديد اصلاحات اقتصادي عميقي اجرا كرد: حذف محدوديت‌ها، جذب سرمايه خارجي و تغيير سياست‌هاي مالياتي. بازار واكنشي شديد نشان داد و در سال بعد بيش از ۱۵۰ درصد رشد كرد.

اما اين جهش با فساد مالي هرشاد مهتا، كارگزار مشهور، گره خورد. او با دستكاري بازار حبابي مصنوعي ساخت كه خيلي زود تركيد. اين رويداد كه به «اوج مهتا» معروف شد، نمونه‌اي كلاسيك از پيوند ميان فساد و حباب‌هاي مالي است.