خشكسالي درياچه آرال؛ شرق و جنوب درياچه كاملاً محو شد
بيش از شش دهه پس از آغاز انحراف گسترده آب براي كشاورزي در دهه ۱۹۶۰، «درياچه» اكنون دو سرنوشت متفاوت دارد: آرال شمالي در قزاقستان كه روندي از احيا را تجربه مي‌كند و آرال جنوبي در ازبكستان كه تقريبا به‌طور كامل از ميان رفته است.
بيش از شش دهه پس از آغاز انحراف گسترده آب براي كشاورزي در دهه ۱۹۶۰، «درياچه» اكنون دو سرنوشت متفاوت دارد: آرال شمالي در قزاقستان كه روندي از احيا را تجربه مي‌كند و آرال جنوبي در ازبكستان كه تقريبا به‌طور كامل از ميان رفته است. آرال كه روزگاري چهارمين درياچه بزرگ جهان بود، امروز يكي از آشكارترين نمادهاي خشكسالي انسان‌ساخت است.بيش از شش دهه پس از آغاز انحراف گسترده آب براي كشاورزي در دهه 1960، «درياچه» اكنون دو سرنوشت متفاوت دارد: آرال شمالي در قزاقستان كه روندي از احيا را تجربه مي‌كند و آرال جنوبي در ازبكستان كه تقريبا به‌طور كامل از ميان رفته است. تصاوير ماهواره‌اي ناسا نشان مي‌دهد كه حوضه جنوبي در دهه 2000 قطعه‌قطعه شد و بخش شرقي كم‌عمق آن در سال‌هاي بسيار خشك كاملا ناپديد شد، در حالي كه حوضه شمالي تنها پس از ساخت يك سد در سال 2005 تثبيت شد.
خشكسالي 60 ساله با وجودتلاش‌ها براي احيا
فرآيند خشك‌شدن و شرايط خشكسالي دايمي كه به‌دنبال آن پديد آمد در حدود 60 سال جريان داشته است. برداشت‌هاي عظيم از رودخانه‌هاي آمودريا و سيردريا براي آبياري پنبه و گندم از اواخر دوران شوروي موجب كاهش شديد ورودي آب شد. دوره‌هاي متوالي گرما و خشكي، به‌ويژه در فاصله 2005 تا 2009 و در سال‌هاي خشك پس از آن، اين روند را سرعت بخشيد و باعث افزايش شوري و فروپاشي شيلات شد.
چرا آرال خشك شد؟
علت اصلي اين خشكي برداشت بيش از اندازه آب رودخانه‌ها براي كشاورزي، همراه با هدررفت گسترده در كانال‌هاي ناكارآمد و روباز. اين كسري ساختاري اكنون با تغييرات اقليمي تشديد شده است؛ تغييراتي كه جريان‌هاي تابستاني را كاهش داده و الگوهاي رهاسازي آب را جابه‌جا كرده است، زيرا نيازهاي برق‌آبي كشورهاي بالادست با تقاضاي آبياري كشورهاي پايين‌دست در تضاد قرار دارد. پيامد آن رسيدن آب كمتر به حوضه‌هاي انتهايي، افزايش سطح بستر خشك‌شده و بروز توفان‌هاي نمكي و سمي است كه زمين‌هاي كشاورزي و سكونتگاه‌ها را دربر مي‌گيرد. قواعد تقسيم آب منطقه‌اي كه در دوران شوروي پايه‌گذاري و بعدها از طريق كميسيون بين‌دولتي هماهنگي آب و صندوق بين‌المللي نجات درياچه آرال (IFAS) به‌روز شد، همچنان با مشكل كم‌آبي دست‌وپنجه نرم مي‌كنند. سهميه‌هاي برداشت و محدوديت‌هاي فصلي اخير نشان‌دهنده اين محاسبات حساس است: سقف‌هاي چند ميليارد مترمكعبي براي هر كشور اكنون در هر فصل رشد و غيررشد مورد مذاكره قرار مي‌گيرد.
نقطه اميد، درياچه آرال شمالي
روشن‌ترين نقطه اميد، درياچه آرال شمالي است. سد كوك-آرال كه قزاقستان در سال 2005 ساخت، از تخليه آب به سمت جنوب جلوگيري كرد و موجب افزايش سطح آب، كاهش شوري و بازگشت شيلات محلي شد. در سال 2025، مقام‌هاي قزاق گزارش دادند كه حجم آب 42 درصد افزايش يافته و به 27 ميليارد مترمكعب رسيده است، با صيد سالانه حدود 8000 تن. آنها همچنين از آغاز مرحله دوم پروژه با همكاري بانك جهاني خبر دادند كه شامل بازسازي سد، رساندن ارتفاع به 44 متر (سطح بالتيك) و تثبيت درياچه‌هاي اطراف است. مطالعات امكان‌سنجي تا دسامبر 2025 ادامه دارد.
وضعيت آرال جنوبي بحراني است
آرال جنوبي كه عمدتا در خاك ازبكستان است همچنان يك بستر كويري‌شده (آرال‌قوم) باقي مانده است. جوامع اطراف شهر «موي‌نك» همچنان با بيكاري، شوري خاك و پيامدهاي بهداشتي ناشي از توفان‌هاي نمكي و شيميايي دست‌به‌گريبانند. تابستان‌هاي گرم‌تر، زمستان‌هاي كوتاه‌تر و شوري بالا اكنون ميراث انحراف رودخانه‌ها را تشديد كرده و بازگشت هيدرولوژيكي را بسيار دشوارتر از شمال كرده است.
دولت‌ها و شركا اكنون چه مي‌كنند؟
بهبود آبياري، جنگل‌كاري و مهار گردوغبار در ازبكستان: كاشت انبوه «ساكسول» و ساير گياهان مقاوم در بستر خشك‌شده درياچه براي مهار گردوغبار سمي در حال اجراست. برنامه «درياي سبز آرال» برنامه عمران ملل متحد (UNDP) در مارس 2025 مرحله ديگري را اجرا كرد (80 هزار نهال در 80 هكتار) كه مكمل طرح ملي بزرگ‌تري است كه تا سال 2024 صدها هزار هكتار را هدف گرفته بود. در «مِي 2025» بانك جهاني با 200 ميليون دلار سرمايه‌گذاري براي نوسازي آبياري و زهكشي در پنج منطقه موافقت كرد – اقدامي كليدي براي كاهش هدررفت كانال‌ها. همزمان UNDP آزمايش‌هايي روي برنج كم‌آب‌بر در منطقه آرال انجام مي‌دهد تا معيشت‌ها را از وابستگي به آبياري غرقابي جدا كند. ازبكستان و تركمنستان در سال 2025 توافق كردند در پروژه‌هاي هيدروتكنيكي مشترك روي آمودريا همكاري كنند. همچنين تاشكند با افغانستان براي مديريت مشترك برداشت‌ها وارد توافق شد – گامي حساس با توجه به نيازهاي متضاد فصلي. اتحاديه اروپا نيز حمايت خود را از اصلاحات در IFAS براي تقويت حكمراني حوضه اعلام كرد. سهميه‌بندي منطقه‌اي: محدوديت‌هاي برداشت آب فصلي براي سال‌هاي 2024–2025 ادامه يافت و حجم‌هاي مشخصي براي هر كشور تعيين شد – نشانه‌اي از مديريت مبتني بر قواعد (هرچند شكننده) در يك سال خشك.
يك درياچه ديگر قرباني كشاورزي شد
خشكسالي درياچه آرال يك نوسان موقت نيست؛ بلكه كسري ساختاري آب ناشي از انحراف رودخانه‌هاست كه با اقليم گرم‌تر سخت‌تر شده است. آرال شمالي نشان مي‌دهد زيرساخت و قوانين هدفمند مي‌تواند سريع نتيجه دهد، اما آرال جنوبي محدوديت‌هاي اين دستاورد را عيان مي‌كند. آينده احيا اكنون بيش از بارش و برف، به بهره‌وري، اجرا و همكاري منطقه‌اي وابسته است.
