تهران و اصفهان ركورد‌دار فرونشست زمين
فرونشست زمين، ناشي از برداشت بي‌رويه آب‌هاي زيرزميني، خشكسالي‌هاي مداوم و مديريت ناكارآمد منابع آبي، به معضلي جدي و ملي در ايران تبديل شده است.
فرونشست در تهران جان بيش از 3 ميليون نفر را تهديد مي‌كند
فرونشست زمين، ناشي از برداشت بي‌رويه آب‌هاي زيرزميني، خشكسالي‌هاي مداوم و مديريت ناكارآمد منابع آبي، به معضلي جدي و ملي در ايران تبديل شده است. اين پديده نه‌تنها لايه‌هاي زيرسطحي را تحت تأثير قرار مي‌دهد، بلكه آثار مخربش در زندگي روزمره مردم، اقتصاد، زيرساخت‌ها و ميراث فرهنگي كاملاً محسوس است. اين گزارش به بررسي ابعاد مختلف اين تأثيرات در چند شهر منتخب كشور مي‌پردازد.
خسارات به زيرساخت‌ها و خطر براي ايمني عمومي
فرونشست باعث ترك‌خوردگي و شكستگي در جاده‌ها، پل‌ها، خطوط ريلي، تونل‌ها، فرودگاه‌ها و خطوط انتقال نيرو و گاز مي‌شود. اين امر امنيت حمل‌ونقل را به‌خصوص در زمان وقوع حوادث افزايش مي‌دهد. در تهران برخي مناطق سالانه تا حدود ۳۱ سانتيمتر فرونشست دارند كه به تخريب زيرساخت‌هايي چون فرودگاه امام خميني، راه‌آهن‌ها و بزرگراه‌ها انجاميده است .مطالعات نشان مي‌دهند كه حدود ۱۵ درصد از خطوط مترو، ۱۱ درصد از آزادراه‌ها، ۱۰تا۱۳ درصد از جاده‌ها و بزرگراه‌ها در مناطق فرونشست قرار دارند. در اين شرايط، خطر ترك‌خوردگي يا حتي ريزش سازه‌ها، تأثير مستقيمي بر ايمني شهروندان دارد.
نابودي ساختمان‌ها و اموال مردم
ساختمان‌هاي مسكوني، اعم از قديمي و نوسازبا چالشي جدي مواجه‌اند. ترك خوردن ديوارها، شكست در كف يا سقف، كج شدن سازه و در موارد شديدتر آسيب كامل سازه از پيامدهاي شايع فرونشست است. اين وضعيت باعث كاهش ارزش املاك، بي‌اعتمادي به بازار مسكن و مهاجرت تدريجي خانواده‌ها به مناطق امن‌تر مي‌شود.
آسيب به سيستم‌هاي آب، فاضلاب و مخابرات
لوله‌هاي اصلي آب، فاضلاب، گاز و كابل‌هاي برق يا مخابرات از اهداف فرونشست هستند؛ شكستگي و نشت اين شبكه‌ها موجب هدررفت منابع حياتي، آلودگي آب و خاك، قطعي زندگي روزمره و افزايش هزينه‌هاي تعمير مي‌شود. اين چالش‌ها به‌ويژه در مركز شهرها، بحران‌آفرين خواهند بود.
مهاجرت داخلي و برهم خوردن پيوند اجتماعي
فرونشست همراه با افت سطح آب و تغييرات اقليمي باعث تخريب معيشت كشاورزان، كاهش توليد و بالا رفتن نرخ مهاجرت از روستا به شهر و از شهرهاي در معرض خطر به ديگر مناطق شده است. در اصفهان، پژوهشگران از افزايش مهاجرت اقليمي سخن گفته‌اند و هشدار داده‌اند كه شهر در وضعيت خالي‌شدن از سكنه قرار دارد .
تهديد ميراث فرهنگي و تاريخ
آثار باستاني و معماري تاريخي مانند سي‌وسه‌پل، پل خواجو، ميدان نقش جهان، مسجد جامع اصفهان و نقش‌جهان در معرض ترك‌خوردگي و فروپاشي قرار دارند. در برخي نقاط اصفهان تا ۱۸ سانتيمتر فرونشست گزارش شده و بيش از ۲۸۵ اثر تاريخي در اين منطقه در ناحيه خطر قرار دارند، اين خطر از دست دادن هويت تاريخي و فرهنگي را به‌دنبال دارد.
هزينه و بار اقتصادي گسترده
آسيب‌هاي مستقيم و غيرمستقيم فرونشست، هزينه‌هاي سنگيني بر دوش دولت و مردم مي‌گذارد: هزينه‌هاي تعمير زيرساخت، جايگزيني املاك تخريب‌شده، توقف فعاليت‌هاي اقتصادي، از دست رفتن نيروي كار و هزينه‌هاي امداد و نجات. برخي شهرهامانند اصفهان و تهران براي مقاوم‌سازي زيرساخت‌ها به منابع مالي عظيمي نياز دارند. آنچه گفته شد شرايطي است كه فرونشست زمين مي‌تواند به‌طور كلي براي تمامي شهرها و مناطق كشور ايجاد كند. اما مساله اينجاست كه برخي شهرهاي ايران در زمينه فرونشست زمين به مرز هشدار رسيده‌اند از آن جمله اصفهان و تهران.
فرونشست سالانه در تهران به 31 سانتيمتر رسيده است
بر اساس آخرين اخبار و اطلاعات بيش از ۳ ميليون نفر در مناطق پرخطر فرونشست زندگي مي‌كنند، نرخ‌ها تا ۳۱ سانتيمتر در سال گزارش شده و زيرساخت‌هايي چون مترو، راه‌آهن، فرودگاه، جاده‌ها و شبكه انتقال با آسيب جدي مواجه‌اند، شايد ايده انتقال پايتخت بيشتر به دليل همين شرايط نامطلوب و روند رو به رشد غير قابل سكونت شدن آن به دليل فرونشست‌ها باشد.
فرونشست سالانه در اصفهان 18 سانتيمتر است
در مناطقي از اصفهان سالانه تا ۱۸ سانتيمتر فرونشست ثبت شده و اين روند باعث ترك‌خوردگي آثار تاريخي، كاهش اميد به سكونت شهري و افزايش مهاجرت به ديگر شهرها شده است . آثار تاريخي مهمي چون سي‌وسه‌پل و پل خواجو در معرض خطر هستند.
كاشمر، تربت حيدريه، خواف در رتبه‌هاي بعدي
اين شهرها با نرخ فرونشست ۱۰تا۲۰ سانتيمتر در سال مواجه‌اند. ترك‌خوردگي در زيرساخت‌ها و ساختمان‌ها مشهود بوده و مهاجرت روستاييان به شهرهاي بزرگ افزايش يافته است. ساير مناطق (كاشان، مرودشت در فارس) در مناطق كشاورزي و تاريخي مانند مرودشت، فرونشست‌هاي قابل توجهي تهديدي بر آثار جهاني چون پرسپوليس و نقش‌جهان هستند و كشاورزان به‌خاطر افت سفره‌هاي زيرزميني مهاجرت مي‌كنند. فرونشست زمين چالشي فراگير در ايران است كه زندگي شهري و روستايي مردم را به‌طور جدي تحت تأثير قرار مي‌دهد. اين پديده موجب تخريب زيرساخت‌ها، ساختمان‌ها، خدمات شهري، ميراث فرهنگي، اقتصاد محلي و ايجاد مهاجرت گسترده شده و بحران اجتماعي در پي دارد.
وضعيت ملي تا چه حد بحراني است؟
مطالعات ژئوفيزيكي و سنجش از دور نشان مي‌دهند كه حدود ۳.۵ درصد از مساحت ايران در حال فرونشست است. در بسياري از استان‌ها مانند تهران، اصفهان، كرمان، خراسان‌رضوي، البرز و فارس بخش بزرگي از جمعيت با خطر مواجه‌اند. در برخي مناطق، نرخ فرونشست فراتر از ۳۰ سانتيمتر در سال گزارش شده است؛ براي مثال در رفسنجان كرمان اين نرخ حتي ۳۵تا۳۷ سانتيمتر سالانه است . گزارش‌ها حاكي از آن‌اند كه حدود ۱۴ ميليون نفر (بيش از ۲۰ درصد جمعيت ايران) در مناطق در معرض فرونشست زندگي مي‌كنند، كه ۵ درصد از آنها در مناطق پرخطر قرار دارند . علل اصلي اين بحران عبارتند از:
برداشت بي‌رويه از آب زيرزميني، به‌ويژه براي كشاورزي
خشكسالي‌هاي مداوم و تغيير اقليم
مديريت ناكارآمد منابع آبي
بهره‌برداري غيرمجاز از چاه‌ها
شهرهايي كه بيش از همه در معرض آسيب هستند
رفسنجان (استان كرمان): فرونشست ۳۵تا۳۷ سانتيمتر در سال
آرزوييه (كرمان): حدود ۳۴ سانتيمتر سالانه
ساوجبلاغ و نظرآباد (البرز): حدود ۲۹ و ۲۷ سانتيمتر در سال
گلستان: بيش از ۱۲ سانتيمتر در برخي نقاط
مازندران: حدود ۴ سانتيمتر در برخي نقاط
اصفهان و فارس (مخصوصاً مرودشت و اطراف تخت‌جمشيد و نقش‌جهان): نرخ فرونشست بين ۲۰ تا ۳۰ سانتيمتر در سال، تهديد جدي براي ميراث فرهنگي مانند پرسپوليس و نقش‌رستم.
استان‌هاي پرجمعيت ديگر: از جمله تهران، خراسان‌رضوي، اصفهان، البرز كه بخش‌هايي از جمعيتشان در مناطق پرخطر هستند.
وضعيت تهران از زبان يك متخصص
پويا مرزبان، متخصص ژئوتكنيك و مهندسي شهري اين‌باره به «تعادل »مي‌گويد: تهران به عنوان پايتخت و يكي از پرجمعيت‌ترين شهرهاي ايران، در سال‌هاي اخير با فرونشست گسترده‌اي مواجه شده است. مطالعات ميداني و تحليل‌ها نشان مي‌دهند كه منطقه جنوب و جنوب‌غرب تهران، شامل مناطق ۱۰، ۱۱، ۱۶، ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۰، بيشترين آسيب را متحمل شده‌اند. نرخ فرونشست در اين مناطق تا ۲۱۷ ميليمتر در سال گزارش شده است . او مي‌افزايد: در برخي مناطق تا ۲۵۳۰ ميليمتر (بيش از ۲.۵ متر) فرونشست ثبت شده كه معادل بيش از ۱۲ سانتيمتر در سال است . به‌ويژه در جنوب تهران، آب زيرزميني به ميزان بيش از ۱۱ متر كاهش يافته است، كه موجب فشردگي لايه‌هاي ريزدانه و رسوبي شده و منجر به فرونشست‌هاي گسترده‌اي خواهد شد. اين مهندس شهري اظهار مي‌دارد: دليل ديگر شدت فرونشست، وجود لايه‌هاي ضخيم رس و فعاليت‌هاي انساني مانند استخراج خاك براي مصالح ساختماني در كارخانه‌هاي آجرپزي است كه عامل تسريع‌كننده بوده‌اند . فرو ريختن قنات‌ها، تخليه ارگانيك نواحي كشاورزي و تغيير مسير رودخانه‌ها هم نقش داشته‌اند. او مي‌افزايد: به لحاظ جمعيتي در خوشبينانه‌ترين حالت بيش از 3 ميليون نفر در تهران در معرض خطرات فرونشست هستند. همچنين فشار بر تاسيسات شهري و خطوط راه‌آهن، بزرگراه‌ها، شبكه برق و بناها بسيار زياد است. بسياري از ساختمان‌ها در جنوب شهر ترك‌خورده‌اند و شبكه‌هاي زيرساختي نيز دچار فرورفتگي و شكستگي هستند.
حرف آخر
فرونشست زمين در ايران پديده‌اي جدي و در حال گسترش است كه مناطق گسترده‌اي به‌ويژه در استان‌هايي نظير كرمان، فارس، اصفهان، تهران، خراسان‌رضوي، البرز و گلستان را درگير كرده است. ميليون‌ها نفر در مناطق پرخطر زندگي مي‌كنند؛ حتي يونسكو درباره تهديد بناهاي ثبت‌شده جهاني هشدار داده است. اما راهكارهايي براي جلوگيري از آسيب بيشتر هم مي‌توان در نظر گرفت:
ايجاد و اجراي سياست ملي جامع آب: محدود كردن برداشت از سفره‌هاي آب زيرزميني، ممنوعيت چاه‌هاي غيرمجاز، اجراي تكنيك‌هاي آب‌رساني هوشمند و بازچرخاني آب.
مديريت كشاورزي آب‌بر: جايگزيني محصولاتي كه آب كمتر نياز دارند و بهبود روش‌هاي آبياري.
زايش مصنوعي سفره‌هاي آب (Recharge) در نواحي بحراني.
نظارت و كنترل سخت‌گيرانه: نصب حسگرها و سيستم‌هاي هوشمند روي چاه‌ها، اعمال مجازات براي بهره‌برداري غيرمجاز.
تقويت واكنش شهري: ارزيابي و مقاوم‌سازي زيرساخت‌ها، اصلاح برنامه‌ريزي شهري در مناطق فرونشست‌خيز، پيشگيري از توسعه در نقاط خطرناك.
حفاظت از ميراث فرهنگي: تقويت بناها، مرمت فعالانه همراه با فناوري‌هاي مهندسي براي كنترل حركت زمين.
چهارچوب مديريتي بين‌بخشي: هماهنگي بين وزارتخانه‌هاي آب، شهرسازي، ميراث فرهنگي و سازمان نقشه‌برداري براي اقدام هماهنگ.
به هر حال فرونشست زمين در ايران، به‌ويژه در تهران، بحراني ديرينه و پيچيده است كه ريشه در برداشت بي‌رويه از منابع زيرزميني، تغيير اقليم و ضعف سياست‌گذاري دارد. نرخ‌هاي برخي مناطق (بيش از ۳۰ سانتيمتر در سال) در سطح جهاني بي‌سابقه‌اند و آثار مخرب آن در زيرساخت‌ها و ميراث فرهنگي كاملاً مشهود است.
اگر اقدامي جدي و هماهنگ صورت نگيرد، اين پديده به سرعت به يك فاجعه شهري و فرهنگي تبديل خواهد شد. با اين حال، تجربيات جهاني نشان داده‌اند كه با راه‌حل‌هاي هوشمندانه مانند مديريت آب، بازچرخاني سفره‌هاي آبي و كنترل ساخت‌وساز، مي‌توان روند فرونشست را تا حدي مهار كرد.
