كم آبي، فرونشست زمين و مصايبي كه در راه است
بر اساس آخرين گزارش‌ها در اسفند ۱۴۰۳، فرونشست زمين در تهران به يك بحران جدي تبديل شده است. سازمان نقشه‌برداري كشور از افزايش سرعت فرونشست در جنوب غرب تهران، به ويژه منطقه ۱۸، به ۳۱ سانتي‌متر در سال خبر داد.
بر اساس آخرين گزارش‌ها در اسفند ۱۴۰۳، فرونشست زمين در تهران به يك بحران جدي تبديل شده است. سازمان نقشه‌برداري كشور از افزايش سرعت فرونشست در جنوب غرب تهران، به ويژه منطقه ۱۸، به ۳۱ سانتي‌متر در سال خبر داد. اين موضوع نگراني‌هاي جدي را در مورد آسيب به زيرساخت‌هاي شهري، از جمله تونل‌هاي مترو ايجاد كرده است. علت عمده اين پديده برداشت بي‌رويه از منابع آب زيرزميني است. فرونشست زمين مي‌تواند به زيرساخت‌هاي شهري، از جمله تونل‌هاي مترو آسيب برساند و باعث ايجاد خسارات مالي و جاني شود. فرونشست زمين در مناطق شهري ايران به دليل استخراج بيش از حد آب‌هاي زيرزميني، خشكسالي و مديريت ضعيف آب به نرخ‌هاي نگران‌كننده‌اي رسيده است. برخي شهرهايي كه بيشترين آسيب را ديده‌اند در استان تهران و منطقه كلانشهري تهران نرخ فرونشست تا ۲۵ سانتي‌متر در سال در جنوب غربي تهران به‌ويژه در نزديكي شهريار، ورامين و كرج است . در دشت ورامين با فرونشست بيش از ۳۶ سانتي‌متر در سال در برخي مناطق و جنوب ورامين به ويژه معين‌آباد مواجهيم. استخراج بيش از حد آب‌هاي زيرزميني در اين مناطق عمده دليل فرونشست زمين است . تامين آب تهران از منابع آب‌هاي سطحي و زيرزميني تامين مي‌شود. در شرايط عادي آب‌هاي سطحي (سدها) - حدود ۶۰ درصد تامين‌كننده آب تهران هستند . سد لار (شرق تهران)، سد لتيان (شمال شرق) سد كرج (سد اميركبير)، سد طالقان، سد ماملو بخش عمده‌اي از آب آشاميدني و كشاورزي تهران را تامين مي‌كنند. بر اساس آمار در سال‌هايي كه با خشكسالي عمده مواجه نباشيم، آب‌هاي زيرزميني (چاه‌ها و سفره‌هاي آب زيرزميني) حدود ۳۰ تا ۳۵ درصد آب تهران را تامين مي‌كند. در سالي مانند سال جاري كه سدها فقط در حد ۱۴ درصد پرشدگي مخزن در پايان تير ۱۴۰۴ گزارش مي‌كنند عمده تامين آب تهران از طريق چاه‌ها و آب زيرزميني - در حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد - تامين مي‌شود. استخراج بيش از حد آب‌هاي زيرزميني منجر به فرونشست شديد در تهران شده است . پروژه‌هاي انتقال آب در نهايت حدود ۵ تا ۱۰ درصد آب تهران را تامين مي‌كنند. دليل تنش شديد آب رشد جمعيت و تمركز بيش از ۱۳ ميليون نفر در كلانشهر تهران است. خشكسالي‌هاي طولاني مدت و تغييرات اقليمي كه نرخ تغذيه را كاهش مي‌دهد، مزيد بر علت شده و گسترش شهري و سياست‌هاي ناكارآمد آب فرونشست را در حدي موجب شده كه به ساختمان‌ها، جاده‌ها و زيرساخت‌ها در محدوده‌هاي نشست كرده و آسيب مي‌رسد. همزمان با فرونشست افزايش خطرات سيلاب به دليل تغيير الگوهاي زهكشي اتفاق مي‌افتد و ظرفيت ذخيره آبخوان به‌طور دايمي از دست مي‌رود.
مناطق غربي و جنوب غربي تهران به دليل استخراج بيش از حد آب‌هاي زيرزميني، شرايط زمين‌شناسي و گسترش شهري، از جمله مناطقي هستند كه بيشترين آسيب را از فرونشست زمين ديده‌اند. مناطق جنوب غربي تهران (منطقه ۱۸ و ۱۹) به ويژه در چهاردانگه (منطقه ۱۸) - مصرف آب صنعتي و در يافت‌آباد (منطقه ۱۹) در مناطق مسكوني بيشترين مناطق در معرض خطر با ترك در بزرگراه‌ها (به عنوان مثال، آزادراه تهران-ساوه، ابتداي آزادراه تهران - قم و محدوده شهر آفتاب و نمايشگاه شهر آفتاب و ايستگاه مترو و دانشگاه شاهد و دانشگاه آزاد اسلامي ري در محدوده فرونشست‌هاي قابل ملاحظه قرار دارند. حفر چاه‌هاي بي‌ضابطه و خشك شدن حوضه‌هاي رودخانه كن و كرج و همزمان گسترش شهرنشيني بدون مديريت صحيح آب‌هاي زيرزميني موجب شده تا فرونشست مترو و بزرگراه‌هاي تهران را به تدريج مختل كند. پل‌ها، خطوط لوله و خط آهن و ايجاد كج‌شدگي و ترك و شكستگي در بناهايي كه در مناطق جنوبي و جنوب غربي تهران ساخته شده‌اند در معرض تبعات فرونشست زمين در اين نواحي هستند. فرونشست زمين در غرب و جنوب غربي تهران ارتباط نزديكي با گسل‌هاي فعال دارد كه مي‌توانند خطرات لرزه‌اي را تحريك يا تشديد كنند. فرونشست سريع زمين به دليل تخليه آب‌هاي زيرزميني مي‌تواند توزيع تنش در پوسته زمين در بخش‌هاي بالايي و نزديك سطح زمين در صفحه گسل‌ها تغيير دهد و به‌طور بالقوه گسل‌هايي را كه با تجمع تنش و آمادگي گسيختگي مواجهند، تحريك به گسيختگي كند. گسل‌هاي ري و كهريزك در زير محدوده جنوبي جنوب تهران (نزديك منطقه 18، ۱۹ و ۲۰ و كهريزك) قرار دارند و بالقوه فعالند. فرونشست ممكن است تنش را افزايش دهد. تغييرات تنش ناشي از فرونشست مي‌تواند لرزه‌خيزي كم ژرفا را آغاز كند. استخراج سريع آب‌هاي زيرزميني در دشت ورامين (فرونشست حدود ۳۶ سانتي‌متر در سال) مي‌تواند موجب تحريك گسل‌هاي پيشوا و ايوانكي و افزايش خطر گسيختگي اين گسل‌ها شود. حذف آب‌هاي زيرزميني فشار منفذي را كاهش مي‌دهد و تنش موثر بر گسل‌ها را افزايش مي‌دهد. فرونشست گسل‌ها را از حالت قفل خارج و آنها را مستعد لغزش مي‌كند . بيشتر لرزه‌خيزي‌هاي ناشي از فرونشست معمولا بزرگاي كمتر از ۵ دارند، اما در منطقه‌اي با خطر بالا مانند تهران، اولا حتي زلزله‌هاي كوچك نيز مي‌توانند به زيرساخت‌ها آسيب برسانند و ضمنا نگراني عمده تحريك گسل‌ها براي رخداد گسلش در ابعاد بزرگ‌تر و بنابراين زمين‌لرزه‌اي با بزرگاي بيش از ۶ در محدوده شهري تهران است. چنين زمين‌لرزه‌هايي به دليل وقوع فرونشست ايجاد نمي‌شوند، بلكه اين گسل‌ها براي وقوع زمين‌لرزه‌اي در اين اندازه آماده‌اند و فقط فرونشست و تغيير تنش در آبرفت‌هاي نزديك به سطح زمين به عنوان آخرين محرك عمل مي‌كند. اگر فرونشست با نرخ فعلي حدود ۲۵ تا ۳۱ سانتي‌متر در سال در محدود تهران و پيرامون آن ادامه يابد، مي‌تواند موجب افزايش فشار بر گسل‌هاي جنوب و مركز تهران شود كه خطر زلزله با بزرگاي ۶ يا بيشتر را افزايش مي‌دهد. اين پديده موجب بي‌ثبات كردن ساختمان‌هايي مي‌شود كه از قبل با ترك‌هاي فرونشست ضعيف شده‌اند. مختل كردن سيستم متروي تهران كه از مناطق فرونشست و گسله نيز عبور مي‌كند قابل انتظار است. كاهش چنين روندي تنها با توقف رشد جمعيت در استان تهران و مهاجرت معكوس از آن قابل تصور است . محدوديت‌ها در حفر چاه كه اكنون در حومه شهر به‌طور ضعيفي اعمال مي‌شود و برنامه‌هايي براي پروژه‌هاي تغذيه مصنوعي آبخوان‌ها و تصفيه فاضلاب و استفاده مجدد از آب بازيابي و تصفيه شده كه تاكنون به صورت محدود اجرا شده از فعاليت‌هاي در جهت كاهش ريسك فرونشست زمين است.