بحران آب در سرزمين سوخته
ايران يكي از كشورهاي خشك و نيمه‌خشك جهان است كه با بحران فزاينده كم‌آبي دست‌وپنجه نرم مي‌كند؛ بحراني كه نه‌تنها حيات محيط زيست، بلكه آينده اقتصادي، اجتماعي و حتي امنيتي كشور را نيز به چالش كشيده است.
نبود آب، ارمغان سوء مديريت و سياستگذاري‌هاي غلط است
ايران يكي از كشورهاي خشك و نيمه‌خشك جهان است كه با بحران فزاينده كم‌آبي دست‌وپنجه نرم مي‌كند؛ بحراني كه نه‌تنها حيات محيط زيست، بلكه آينده اقتصادي، اجتماعي و حتي امنيتي كشور را نيز به چالش كشيده است. منابع آب تجديدپذير ايران در چند دهه گذشته به‌شدت كاهش يافته و ميزان مصرف آب، به‌ويژه در بخش كشاورزي، بسيار بيشتر از ظرفيت طبيعي كشور بوده است. خشكسالي‌هاي پي‌در‌پي، تغيير اقليم، بارش‌هاي نامنظم، كاهش حجم سفره‌هاي زيرزميني و مديريت ناپايدار منابع آبي، مجموعه‌اي از عوامل را شكل داده‌اند كه امروز آن را با عنوان «بحران آب» مي‌شناسيم. بيش از ۸۵ درصد از منابع آبي كشور در بخش كشاورزي مصرف مي‌شود، آن‌هم در حالي كه بخش بزرگي از اين آب‌ها به دليل روش‌هاي سنتي و غيربهينه آبياري هدر مي‌رود. در بسياري از مناطق، سطح آب‌هاي زيرزميني به حدي افت كرده كه زمين نشست كرده و سفره‌ها با خطر نابودي كامل مواجه‌اند. در عين حال، توسعه بي‌رويه صنايع، سدسازي‌هاي گسترده بدون توجه به ظرفيت‌هاي بومي و تخريب زيست‌بوم‌ها، فشار مضاعفي بر منابع آبي كشور وارد كرده است. كلانشهرهايي مانند تهران، اصفهان، مشهد و كرمان با بحران جدي تأمين آب شرب روبه‌رو هستند و در برخي استان‌ها مانند سيستان و بلوچستان، كم‌آبي به بحراني انساني و مهاجرت‌زا تبديل شده است. كاهش بارندگي‌ها در سال‌هاي اخير و گرم شدن هوا نيز شرايط را براي تاب‌آوري طبيعي سخت‌تر كرده است. از سوي ديگر، نبود سياستگذاري‌هاي بلندمدت و جامع‌نگر، ضعف در آموزش عمومي درباره مصرف بهينه آب، و تعارض منافع ميان نهادهاي تصميم‌گير، امكان مديريت كارآمد منابع آبي را دشوارتر كرده است.
وضعيت آب در كشور به‌شدت بحراني است
ناهيد فلاحي، كارشناس محيط زيست و متخصص حوزه آب در اين باره به «تعادل» مي‌گويد: متأسفانه وضعيت منابع آبي در ايران به‌شدت بحراني است. ما اكنون با كاهش چشمگير منابع تجديدپذير آب، افت شديد سطح آب‌هاي زيرزميني، خشك شدن رودخانه‌ها، تالاب‌ها و چشمه‌ها و همچنين كاهش بارندگي در بيشتر مناطق كشور مواجه هستيم. اضافه برداشت، سوء مديريت، و تغيير اقليم سه ضلع اين بحران هستند كه آينده كشور را تهديد مي‌كنند.او مي‌افزايد: يكي از مهم‌ترين عوامل، مصرف بي‌رويه و غيراصولي منابع آبي در بخش كشاورزي است؛ بيش از ۸۵ درصد مصرف آب كشور در اين بخش صورت مي‌گيرد كه متأسفانه همچنان با روش‌هاي سنتي انجام مي‌شود. علاوه بر آن، توسعه ناپايدار، سدسازي‌هاي بدون ارزيابي دقيق زيست‌محيطي، تخريب پوشش گياهي، و نبود سياستگذاري‌هاي هماهنگ بين بخشي، وضعيت را بدتر كرده‌اند.
بحران آب به مشكلي امنيتي تبديل شده است
اين متخصص حوزه آب در پاسخ به اين سوال كه بحران آن علاوه بر مشكلات زيست محيطي چه تاثيرات ديگري مي‌تواند براي جامعه داشته باشد اظهار مي‌دارد: بحران آب فقط يك مشكل زيست‌محيطي نيست؛ ابعاد امنيتي آن بسيار جدي است. در برخي استان‌ها مانند سيستان و بلوچستان، بحران آب باعث مهاجرت گسترده روستاييان، درگيري‌هاي قومي و اجتماعي و افزايش فقر شده است. همچنين در مناطقي مثل اصفهان و خوزستان، شاهد اعتراض‌هاي مردمي به بي‌آبي بوده‌ايم. اگر روند فعلي ادامه پيدا كند، كمبود آب مي‌تواند باعث ناپايداري‌هاي گسترده اجتماعي و حتي بين‌استاني شود. فلاحي مي‌افزايد: وقتي شهرهاي مرزي ما به دليل نبود منابع آبي به مناطقي بي‌سكنه تبديل شوند امنيت تماميت عرضي ما به خطر مي‌افتد. نبود افراد در شهرها باعث مي‌شود تا خيلي راحت دشمنان بتوانند از طريق اين مرزهاي خالي مشكلات عديده‌اي را براي امنيت كشور رقم بزنند.
توپ را به زمين مردم نيندازيم
او در بخش ديگري از سخنان خود به اظهارنظر مسوولان در مورد بحران آب اشاره كرده و مي‌گويد: متاسفانه آن چيزي كه نتيجه سال‌ها سياستگذاري اشتباه و اقدامات غير كارشناسانه در حوزه آب بوده امروز به پاي مردم نوشته مي‌شود مسوولان سعي دارند توپ اين بحران آبي را به زمين مردم بيندازند در حالي كه بي‌توجهي به استفاده از آب‌هاي زيرزميني در كشاورزي، توجه نكردن به روش‌هاي روزآمد كشاورزي در دنيا و... باعث بروز چنين بحراني در كشور ما شده است. فلاحي ادامه مي‌دهد: حالا مسوولان سعي دارند با گفتن اين جمله كه اگر مردم در مصرف آب صرفه جويي نكنند با قطعي آب مواجه مي‌شوند و ... تقصير اين بحران بزرگ را به گردن آنها بيندازند در حالي كه سال‌هاست كارشناسان حوزه محيط زيست و به خصوص متخصصان حوزه آب در اين باره هشدارهاي لازم را داده بودند اما كسي به آنها توجه نمي‌كرد.
بحران آب نتيجه سياستگذاري‌های اشتباه و سوءمديريت است
اين متخصص حوزه آب اظهار مي‌دارد: به هر حال مسوولان بايد باور كنند كه بحران امروز آب در كشور ما نتيجه سياستگذاري اشتباه و سوءمديريت آنهاست و بايد قبل از هر چيز در روش مديريت منابع آبي كشور تحولات اساسي صورت بگيرد. فلاحي مي‌گويد: اولين گام، اصلاح الگوي مصرف آب، به‌ويژه در كشاورزي است. بايد از كشت‌هاي پرمصرف و غيرضروري جلوگيري و سيستم‌هاي نوين آبياري جايگزين روش‌هاي سنتي شود. دوم، توجه به مديريت يكپارچه منابع آب است؛ تصميم‌گيري‌ها بايد علمي، هماهنگ و بلندمدت باشد. و در نهايت، آگاه‌سازي عمومي و مشاركت مردم در حفظ منابع آبي، نقشي كليدي در گذر از اين بحران دارد. او در پايان مي‌افزايد: اگرچه شرايط بحراني است، اما هنوز فرصت براي نجات باقي مانده، البته به شرطي كه تصميمات جسورانه، علمي و غيرسياسي اتخاذ شود. در غير اين صورت، بحران آب مي‌تواند به يك بحران تمام‌عيار ا نساني و امنيتي تبديل شود.
براي اموري كه با امنيت ملي مرتبط نيست، آب وارد كنيم
همچنين استاد دانشكده محيط زيست دانشگاه تهران نيز در اين باره به ايلنا گفت: با تمهيداتي در حوزه كشاورزي و در حوزه صنعت بايد ميزان تخصيص آب را مديريت كنند و كاهش بدهند. از طرف ديگر، مي‌توانند در اين شرايط از كشت‌هاي غيرضروري و غيراستراتژيك در حوزه‌هايي كه با كمبود و چالش منابع آب روبرو هستند، جلوگيري كنند. وقتي با شرايط خشكسالي و با كاهش آورد آب در پشت سدها روبرو هستيم، بايد ببينيم چه كاري اولويت دارد و آب را براي آن كار تخصيص بدهيم و در صورتي كه براي ساير امور كه با امنيت ملي مرتبط نيست، مي‌توانيم تخصيص آب به آن را كمتر كنيم يا حداقل با رويكرد واردات، آن را جايگزين بكنيم. مهدي اسمعيلي بيدهندي ادامه داد: يك‌سري از اقدامات به اصلاح الگوي مصرف برمي‌گردد. بخشي مي‌تواند به اجراي طرح‌هاي آبخيزداري معطوف شود. مي‌توان به استحصال آب از منابع غيرمتعارف، مثل بازچرخاني فاضلاب‌هاي تصفيه‌شده، نواحي كه امكان استحصال آب از رطوبت هوا وجود دارد و شيرين‌سازي آب دريا، به عنوان رويكردهاي سخت‌افزاري پرداخته شود.
ميزان تبخير آب در ايران، سه برابر متوسط جهاني است
استاد دانشگاه تهران درباره شيوه مديريت آب توضيح داد: مي‌توانيم با اجراي طرح‌هاي آبخيزداري، همان ميزان نزولات جوي كه كم است را مديريت كنيم. نكته ديگري را كه بايد در نظر بگيريم، اين است كه كشور ما، كشوري است كه در كمربند گرم و خشك كره زمين واقع شده و قرارگيري آن در موقعيت جغرافيايي، آن را در وضعيتي قرار داده كه ميزان تبخير در كشور ايران، سه برابر متوسط جهاني است. يعني حتي منابع آب محدودي هم كه جاري مي‌شود و در پشت ديواره سدها ذخيره مي‌شود، با سه برابر سرعت بيشتر نسبت به متوسط جهاني در حال تبخير شدن است.
سدها به افزايش ميزان تبخير آب كمك مي‌كنند
وي در ادامه افزود: سدهاي ما ناخواسته به افزايش ميزان تبخير كمك مي‌كند. آب در گذشته جاري بود و با عبور از بستر رودخانه‌ها، منابع آب زيرزميني ما را تغذيه مي‌كرد. با ذخيره كردن آن پشت سدها، ظرفي را فراهم كرديم كه دائم از آن تبخير اتفاق مي‌افتد و ميزان تبخير اين آب از پشت سدها، به‌مراتب بيشتر از حالتي است كه در گذشته، اگر در مسير طبيعي خودش در رودخانه‌اي جاري بود، تبخير از آن صورت مي‌گرفت. بايد با استفاده از فناوري‌هايي كه قابل استفاده است، نسبت به كنترل تبخير اقدام و اين مساله را مديريت كنند.
هشدار نسبت به جيره‌بندي آب و عدم دسترسي به منابع آبي
اسمعيلي با اشاره به مخاطراتي كه كاهش آب سدها براي شهرها دارد، گفت: زماني كه آورد آب در پشت سدها كاهش پيدا مي‌كند، با خطر كمبود آب مورد نياز براي شهروندان يا به‌اصطلاح كمبود آب شرب مورد نياز و مصرف شهروندان مواجه مي‌شويم. ميزان كاهش آورد آب پشت سدها، مي‌تواند شرايطي را فراهم كند كه شهروندان در آن كلانشهرها با جيره‌بندي آب يا خداي نكرده در سناريوهاي شديدتر با عدم دسترسي به منابع آب مورد نياز روبرو شوند.
آب، پاشنه آشيل امنيت ملي است
او درباره مخاطرات كاهش آب مصرفي هشدار داد: علاوه بر اينكه از لحاظ بهداشتي، محيط‌زيستي و سلامتي، شهروندان را در وضعيت نامطلوبي قرار مي‌دهد، مي‌تواند به تعارضات اجتماعي نيز دامن بزند. از آن‌جايي كه مقوله آب در هر جامعه‌اي با امنيت ملي گره خورده است، مي‌تواند به عنوان يك پاشنه آشيل، حوزه امنيت ملي را هم تحت تأثير قرار دهد. اسمعيلي اظهار داشت: وضعيت جغرافيايي و اقليمي كشور، يك امر واضح و مبرهن است. با اين حال، اين نكته را بايد مدنظر قرار داد كه كشور ما، به دليل اينكه در يك اقليم گرم و خشك و يك شرايط نامطلوب قرار مي‌گيرد، نمي‌توانيم انتظار داشته باشيم مثل كشورهايي كه شرايط آبي‌شان بسيار خوب است، از وضعيت مطلوبي برخوردار باشد. مسوولان از شرايط آگاهي دارند، اما اينكه آگاهي منجر به اقداماتي از سوي آنها خواهد شد، معلوم نيست.