گلناز پرتوی مهر|
یارانه‌های انرژی ابزار مهمی است که توسط دولت‌ها در سراسر جهان برای حمایت از اقتصادشان استفاده می‌شود. درحالی که این یارانه‌ها اگر بدون هدف و بدون برنامه‌ریزی دقیق باشد، به ناکارآمدی بزرگی تبدیل خواهد شد. این موضوع و اعطای رانت خوراک ارزان به‌خوبی در صنعت پتروشیمی‌های خوراک گازی نیز دیده شده است که نه‌تنها سودآوری نداشتند؛ بلکه در بلندمدت نیز ارزش کاسته در اقتصاد ایجاد کردند. این رویکرد غلط سبب شده است که کشور نیز از محل اعطای رانت خوراک ارزان و توسعه خام‌فروشی متانول ضربه جدی خورده است.
به گزارش خبرنگار «تعادل»، در ایران چند دهه است که دولت یارانه ارزان انرژی و خوراک انرژی ارزان به صنعت پتروشیمی می‌دهد. بااین‌حال افزایش مصارف گازی و اعطای رانت خوراک ارزان در بخش صنعت پتروشیمی، ما را به سمت بهره‌وری بالاتر نبرد. همچنین رانت خوراک ارزان پتروشیمی‌ها سبب شده است که کشور از راهکارهای موازی استفاده از گاز نیز محروم شود و به درآمدهای حاصل از خام‌فروشی متانول بسنده کند که درآمدهای بسیار پایین‌تری نسبت به صادرات خام گاز طبیعی نیز دارد.
در نتیجه صنعت پتروشیمی کشور در توسعه زنجیره ارزش شکست‌خورده است و کشور نتوانسته است از رانت انرژی ارزان نیز به عنوان مشوق در جهت استفاده از منابع طبیعی خود برای ایجاد یک اقتصاد پایدار و متنوع استفاده کند.
یکی از مهم‌ترین تأثیرات یارانه انرژی ارزان و اعطای خوراک پتروشیمی، افزایش خام‌فروشی بوده است. با تمرکز بر داده‌های صادراتی و وارداتی صنعت پتروشیمی در سال ۱۴۰۰، ارزش هر تن محصولات پتروشیمی صادراتی کشور کمتر از ۳۶۰ دلار است؛ ولی ارزش هر تن محصولات پتروشیمی وارداتی به بیش از ۱۹۰۰ دلار به‌ازای هر تن رسیده است که نشان از صادرات محصولات خام و واردات محصولات باارزش افزوده بسیار بالا دارد.
یارانه ارزان‌قیمت سوخت گاز منجر به توسعه زنجیره ارزش در صنعت پتروشیمی نشده است. زنجیره ارزش به فرایند تبدیل مواد خام به محصولات نهایی اشاره دارد. در مورد صنعت پتروشیمی، زنجیره ارزش شامل همه‌چیز از استخراج گاز طبیعی تا تولید محصولات پلاستیکی است. یارانه‌های اعطایی دولت در زمینه شکل‌گیری زنجیره ارزش محصولات صادراتی شکل بگیرد؛ اما متانولی‌ها بدون تمرکز بر زنجیره ارزش، به توسعه خام‌فروشی و صادرات خام متانول پرداخته است که درآمدهای دولت را به‌شدت کاهش داده است.
عدم توسعه زنجیره نیز پیامدهای منفی متعددی برای اقتصاد ایران داشته است. اول، توانایی کشور را برای ایجاد محصولات باارزش بالاتر که درآمد و اشتغال‌زایی بیشتری ایجاد می‌کند، محدود کرده است. دوم، این کشور را در برابر نوسانات قیمت جهانی کالاها آسیب‌پذیرتر کرده است. در نهایت، توانایی کشور برای تنوع بخشیدن به اقتصاد خود را که برای رشد اقتصادی بلندمدت ضروری است، مختل کرده است.
همچنین با درنظرگرفتن منابع درآمدی دولت از محل اعطای رانت خوراک ارزان گاز به پتروشیمی‌های متانولی در سال ۱۴۰۱ حدود ۱،۲ میلیارد دلار درآمدزایی داشته است و متانولی‌ها نیز از محل فروش محصولات خود به داخل و خارج از کشور، ۲،۱ میلیارد دلار درآمد ارزی داشته است؛ این در حالی است که راهکارهای موازی استفاده از خوراک معادل اعطایی به پتروشیمی‌های متانولی نیز وجود دارد و اگر این گاز را صادر کنیم، به بیش از ۳ میلیارد دلار درآمدزایی خواهد رسید.
عملاً وضعیت نابسامان پتروشیمی‌های متانولی باعث شده است که نه‌تنها درآمدهای دولت به‌شدت کاهش‌یافته است؛ بلکه درآمدزایی ارزی کشور نیز به‌شدت کاهش‌یافته است. با رویکرد غلط عدم توسعه زنجیره ارزش پتروشیمی‌های شاخه متانول طبق آمار خروجی کدال در سال ۱۴۰۱، درآمدزایی دولت و کشور از محل اعطای رانت خوراک بیش از ۱،۸ میلیارد دلار نسبت به صادرات خام گاز به کشورهای همسایه، کاهش‌یافته است.
همچنین ارزآوری کشور نیز طبق همین آمار حدود ۱ میلیارد دلار کاهش‌یافته است و بدین‌ترتیب اعطای رانت خوراک ارزان به پتروشیمی‌های متانولی و صادرات خام متانول نه‌تنها برای کشور ارزش‌افزوده ایجاد نکرده است؛ بلکه ارزش کاسته نیز داشته است و همچنین تداوم تولید این متانولی‌ها به‌صورت کامل به رانت خوراک ارزان وابسته شده است و به‌جای متانول در حال صادرات انرژی ارزان خود هستیم.
برای تداوم اقتصادی تولید متانول در کشور باید نیاز مصرف داخلی کشور با تکمیل زنجیره ارزش متانول توسعه یابد که شامل سه شاخه اصلی توسعه زنجیره ارزش متانول، شامل شاخه بلندینگ سوختی، شاخه مرتبط با الفین‌ها و در نهایت سایر مواد نظیر فرمالدهیدها و اسید استیک خواهد شد که متناظر با هر یک و بر اساس ارزش افزوده و بازاریابی شرکت متانولی متناظر، امکان توسعه هر یک از این زنجیره‌ها با سرمایه‌گذاری بین 200 تا 400 میلیون دلاری را خواهیم داشت.
شاخه بلندینگ سوختی است شامل دی متیل ترفلانات، MTBE و DME خواهد شد که بر اساس سرانه وارداتی و برای جبران نیاز داخل کشور به صورت میانگین تنها با یک لایه تکمیل زنجیره ارزش، قیمت میانگین وزنی محصول حاصل از توسعه زنجیره ارزش به 475 دلار بر هر تن خواهد رسید که این عدد برای مهم‌ترین ماده این زنجیره سوختی یعنی MTBE به ازای هر تن برابر با 1200 دلار به ازای هر تن است که با ترکیب آن در مواد سوختی نظیر بنزین، اوکتان بنزین را افزایش چشم‌گیری خواهد داد.
در شاخه بعدی به سمت الفین‌ها خواهیم رفت که اتیلن و پروپیلن به عنوان یکی از سه شاخه اصلی تبدیلی متانول خواهیم رفت که بر اساس سرانه وارداتی و برای جبران نیاز داخل کشور به صورت میانگین تنها با یک لایه تکمیل زنجیره ارزش، قیمت میانگین وزنی محصول حاصل از توسعه زنجیره ارزش به 570 دلار بر هر تن خواهد رسید. شاخه بعدی متناظر با دیگر محصولات خروجی دیگر نظیر فرمالدهیدها و اسید استیک است که مرتبط با این شاخه به دلیل کاربرد کمتر شاهد کاهش قیمت به ازای هر تن محصول تولیدی هستیم
با این وجود سناریوهای اصلی در لایه اول توسعه زنجیره ارزش به شرح مواد فوق و شاخه‌های ذکر شده است که همگی در داخل کشور نیاز دارند و بسته به نیاز داخلی و همچنین بازارهای اطراف امکان توسعه زنجیره ارزش در هر یک از شاخه‌های فوق است.
در همین راستا باتوجه به اهمیت موضوع با مدیر پیشین امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران به گفت‌وگو نشسته که نتیجه را باهم می‌خوانیم.
رونق اقتصادی زیر سایه تکمیل زنجیره ارزش
محمدعلی خطیبی با بیان اینکه متأسفانه در بخش پتروشیمی محصولات باارزش افزوده بالا تولید نمی‌شود، به خبرنگار «تعادل» عنوان کرد: در این راستا می‌توان به متانول که بیش از ۹۵ درصد تولیدات خود را به‌صورت خام به کشورهای شرق آسیا صادر می‌کند اشاره کرد.
وی با بیان اینکه در مجوزهای این واحدها صادر شده و سیاست دولت هم تعطیلی این مراکز نیست، اذعان کرد: هدف دولت سیزدهم احیای واحدهای تعطیل و نیم‌کاره است و به همین دلیل نمی‌توان انتظار تعطیل واحدهای متانولی را داشت.
نماینده پیشین ایران در هیات عامل اوپک گفت: متأسفانه مجوز صادر شده در حوزه پتروشیمی علی‌الخصوص متانول به شکلی نبوده که ایجاد زنجیره ارزش درآمد ارزی برای کشور کند .
خطیبی با بیان اینکه اعطای رانت خوراک و تسهیلات ارزان‌قیمت باعث شده که اکثر واحدهای پتروشیمی به سمت تکمیل زنجیره ارزش نروند، اذعان کرد: برای اصلاح این روند دولت باید با اعطای مشوق یارانه‌ای مشروط به تکمیل زنجیره، متانولی را به سمت تکمیل زنجیره ارزش سوق دهد.
مدیر پیشین امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران ضمن تأکید بر لزوم سرمایه‌گذاری در پتروشیمی متانولی برای تکمیل زنجیره ارزش تولید محصولات پیچده گفت: در این راستا دولت باید به این بخش کمک کند که هر چه زودتر از خام‌فروشی دست بردارند. خطیبی با بیان اینکه گاهی اوقات نرخ خوراک ارزان به متانولی‌ها رانت گسترده ایجاد کرده است، ابراز کرد: اعطای خوراک ارزان بی‌چون‌وچرا به نفع پتروشیمی نیست؛ اما از طرفی هم نباید آن قدر سخت‌گیری کرد که این واحدها تعطیل شوند.
وی با بیان اینکه اعطای بی‌چون‌وچرا خوراک ارزان و رانت موجود در پتروشیمی باعث می‌شود که این واحدها در یک سطح باقی بمانند و زنجیره را تکمیل نکنند، اذعان کرد: خام‌فروشی واحدهای متانولی غیراقتصادی و ناکار کارآمد بوده تکرار این روند تأثیر مستقیمی بر کاهش درآمد دولت خواهد گذاشت.
مدیر پیشین امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران با بیان اینکه واحدهای متانولی باید به سمت تکمیل زنجیره ارزش حرکت کنند، عنوان کرد: در این راستا دولت باید برای این واحدها زمان تعیین کند و درصورتی‌که در زمان مقرر زنجیره را تکمیل کردند به آنها تسهیلات ارزان‌قیمت دهد.
خطیبی ضمن انتقاد از اعطای مجوز به شکل کنونی و خام‌فروشی، افزود: افرادی که به این شکل مجوز دادند باید پاسخگو باشند چرا که به این دلیل به این واحدها یارانه داده شده که آنها بتوانند زنجیره ارزش خود را تکمیل کنند؛ اما متأسفانه این اتفاق تاکنون رخ نداده است
