توسعه زنجیره ارزش یا تعطیلی؛ راه سومی وجود ندارد

گلناز پرتوی مهر|

یکی از موضوعات بسیار مهم مورد بحث در رسانه‌های کشور پیرامون بحث نرخ خوراک پتروشیمی است. به گزارش خبرنگار«تعادل»، در بخش نرخ خوراک گازی پتروشیمی‌ها دو موضوع نهفته است؛ اول اینکه با تعیین نرخ خوراک، میزان نرخ سوخت صنایع نیز که خود نسبتی از نرخ خوراک است؛ تعیین خواهد شد. نکته دوم نیز تولید غیراقتصادی متانول و خام‌فروشی گسترده متانول است که شرایط را برای تداوم تولید و خام‌فروشی متانول بسیار سخت کرده است؛ به خصوص که ایران در شرایط فعلی راهکار توسعه تجارت گاز را در پیش دارد و هر مترمکعب گاز برای کشور به مانند یک محصول استراتژیک است که می‌تواند درآمد دولت را به میزان بسیار بالاتر از اعطای رانتی گاز طبیعی بیشتر کند.

   اقتصاد ایران و خام‌فروشی متانول  از دیدگاهی استراتژیک

ایران، یکی از کشور‌های غنی از ذخایر گاز طبیعی است که به واسطه داشتن منابع عظیم گازی به سمت توسعه زنجیره ارزش پتروشیمی‌های خوراک گازی رفته است و در حال حاضر به دلیل عدم توسعه زنجیره ارزش متانول و خام‌فروشی بالای متانول به بزرگ‌ترین خام‌فروش متانول تبدیل شده است و بیش از 95 درصد از تولیدات متانول در ایران به بازارهای انحصاری چین صادر می‌شود. در حال حاضر، ایران اکثریت قریب به اتفاق تولید متانول خود را به عنوان یک محصول خام با ارزش افزوده پایین صادر می‌کند که نگرانی‌های جدی اقتصادی را ایجاد می‌کند.

این رویکرد نه تنها ناکارآمد است، بلکه پتانسیل تبدیل متانول به محصولات با ارزش مانند پلی پروپیلن و پلی اتیلن را نیز نادیده می‌گیرد و خام‌فروشی متانول، مهم‌ترین پاشنه‌آشیل صنعت پتروشیمی ایران است. البته چالش‌های اقتصادی ایران را نمی‌توان به‌طور کامل به صادرات متانول خام و استفاده غیربهینه و ناکارآمد از گاز طبیعی نسبت داد، اما نمادی از یک موضوع گسترده‌تر است که این موضوع فقدان ارزش افزوده در فرآیندهای تولید صنعت پتروشیمی گازی کشور است. این عمل نه تنها منجر به از دست رفتن منابع ارزی می‌شود، بلکه درآمد دولت را نیز از محل اعطای رانت خوراک و عدم صادرات گاز طبیعی محدود می‌کند و به کسری بودجه نیز منجر شده است.

  پتانسیل زنجیره ارزش متانول و فرصت‌های مهم آن

با این وجود که خام‌فروشی متانول بسیار غلط، غیراقتصادی و زیانده است؛ زنجیره ارزش متانول پتانسیل بسیار خوبی دارد. متانول خود کالایی با ارزش افزوده پایین است اما می‌تواند به عنوان پله‌ای برای تولید محصولات پایین دستی با ارزش بالا عمل کند. با تکمیل زنجیره ارزش این صنعت، متانول می‌تواند به الفین تبدیل شود که به نوبه خود می‌تواند به عنوان ماده اولیه برای تولید پلی پروپیلن و پلی اتیلن استفاده شود.

هر دوی این محصولات ارزش افزوده بالایی دارند و تقاضای قابل توجهی در ایران و همچنین بازارهای جهانی دارند که با سرمایه‌گذاری در تولید آنها، ایران می‌تواند ارزش صادرات خود را به میزان قابل توجهی افزایش دهد، ارز خارجی به دست آورد و دولت درآمد خود را تقویت کند. همچنین دیگر بخش‌های زنجیره ارزش متانول نظیر بلندینگ‌های مختلف سوختی، فرمالدهیدها و همچنین اسید استیک نیز دارای ارزش افزوده به مراتب بالاتری هستند که می‌توان با تکمیل زنجیره ارزش به سمت آن رفت.

  چالش رانت خوراک ارزان و خام‌فروشی متانول

سناریوی فعلی در زمینه تولید و خام‌فروشی متانول تنها منوط به اعطای رانت ارزان خوراک به شرکت‌های پتروشیمی متانول شده است. سیاست اعطای رانت خوراک ارزان بدون توجه به اینکه باید مشوق حمایتی دولت هدفمند و مدت‌دار باشد، موجب شده است که این شرکت‌ها را تشویق کند تا به جای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و فناوری برای تکمیل زنجیره ارزش، به سمت صادرات متانول خام و صادرات انرژی ارزان دریافتی بروند و از این محل به شکل غیرکارآمد و غیراقتصادی و رانتی سود ببرند. این رویکرد کوتاه‌مدت، مزایای اقتصادی بلندمدت ارزش افزوده را نادیده گرفته و در حال حاضر کشور را به وضعیت بسیار بغرنجی رسانده است که نه تنها تولید و صادرات خام متانول ارزش افزوده ندارد؛ بلکه به‌شدت غیراقتصادی است و درآمدهای دولت را به میزان 1.8 میلیارد دلار کاهش داده است.

   راه‌حل پیشنهادی برای صنعت متانول کشور؛ ابطال مجوزهای جدید و تداوم  اعطای رانت خوراک مدت‌دار و مشروط به  سرمایه‌گذاری در توسعه زنجیره ارزش

عملی‌ترین راه‌حل برای این مشکل در توسعه زنجیره ارزش متانول نهفته است. همچنین باید کلیه مجوزهای جدید تولید متانول در کشور ابطال شود و شرکت‌های موجود نیز به شکل مدت محدود و مشروط امکان صادرات خام متانول و دریافت رانت خوراک ارزان را خواهند داشت تا به سرمایه‌گذاری در توسعه زنجیره ارزش از محل سود حاصل بپردازند. این امر مستلزم آن است که شرکت‌های پتروشیمی متانول بخش قابل توجهی از سود سالانه خود را در توسعه زنجیره ارزش سرمایه‌گذاری کنند. این پیشنهاد صرفاً یک تصمیم اقتصادی نیست، بلکه یک تصمیم استراتژیک است.

این امر خواستار تغییر دیدگاه نزدیک‌بینانه از سود کوتاه‌مدت به دیدگاه بلندمدت رشد و توسعه پایدار است. در این زمینه دولت باید نقش محوری داشته باشد و تداوم اعطای رانت خوراک مدت‌دار و مشروط به سرمایه‌گذاری در توسعه زنجیره ارزش کند. این رویکرد می‌تواند چرخه‌ای از بهبود مستمر و نوآوری در صنعت را آغاز کند.تکمیل زنجیره ارزش متانول صرفا یک فرآیند فنی نیست. این یک تصمیم استراتژیک است که می‌تواند چشم‌انداز اقتصادی ایران را متحول کند. می‌تواند ایران را از یک صادرکننده مواد اولیه به تولیدکننده محصولات پتروشیمی با ارزش بالا تبدیل کند.

تداوم صادرات متانول خام و اعطای رانت خوراک باید با سرمایه‌گذاری مستقیم در توسعه زنجیره ارزش گره خورده باشد. اگر به این سمت حرکت نکنیم؛ قطعا باید به فکر تعطیلی خام‌فروشی متانول و گسترش تجارت گاز با آورده بیش از 2.5 برابری آن برای دولت باشیم. از این رو حرکت به سمت توسعه زنجیره ارزش متانول یا گسترش تجارت نفت خام این یک تصمیم راهبردی است که می‌تواند اهداف اقتصادی ایران را با منابع گاز طبیعی فراوان آن همسو کند و در نهایت به آینده‌ای پایدارتر و شکوفاتر منجر شود.

در ادامه پیرامون این موضوع با علیرضا مناقبی، کارشناس اقتصادی، به گفت‌وگو پرداختیم که خواهید خواند.

  تجارت گاز نسبت به خام فروشی متانول  آورده بیشتری برای کشور دارد

علیرضا مناقبی، کارشناس اقتصادی، در پاسخ به این سوال که آیا با وجود اینکه تجارت گاز نسبت به تبدیل آن به متانول و صادراتش برایمان نفع بیشتری دارد، ادامه روند تولید متانول در کشورمان منطقی است یا خیر، به خبرنگار «تعادل» گفت: وقتی صادرات گاز نسبت به تبدیلش به یک ماده دیگر و صادرات آن برایمان آورده بیشتری دارد، قطعاً گزینه اول ارججیت بیشتری دارد.  وی در ادامه گفت: به لحاظ اقتصاد سیاسی هر کاری که سودآوری لازم را برای کشور نداشته باشد، قطعاً ادامه‌اش قابل قبول نیست.

مگر اینکه قرار باشد در آینده کوتاهی تغییر وضعیت را در آن صنعت شاهد باشیم و شرایط تغییر کند. این کارشناس اقتصادی گفت: متاسفانه ما به خام فروشی عادت کرده‌ایم و این روند برای عده‌ای در کشور نفع دارد، به همین دلیل به دنبال توسعه زنجیره ارزش محصولات نیستیم و به انحای مختلف خام فروشی را ادامه می‌دهیم. خام فروشی متانول برای کشور صرفه ملی ندارد، بلکه منافع عده خاصی را تأمین می‌کند. باید در عرصه اقتصادی در کشور از شعار فراتر برویم و بر اساس واقعیات و منافع ملی عمل کنیم. وی در ادامه گفت: وقتی از همان ابتدا به پتروشیمی‌ها متانولی خوراک یارانه‌ای می‌دهیم، برایشان انگیزه‌ای در راستای توسعه زنجیره ارزش باقی نمی‌گذاریم. در این روند، منافع عده اندکی تأمین می‌شود و منافع عموم مردم ضربه می‌خورد. 

مناقبی خاطرنشان کرد: در صورتی که نرخ خوراک پتروشیمی‌ها واقعی‌سازی شود و بر اساس فرمول شناور، شفاف و منطقی‌ای پیش برود، تا حد زیادی می‌توانیم از خام فروشی جلوگیری کنیم. وقتی گاز به قیمت‌های صادراتی متصل شود و کف 60 درصد و سقف 80 درصد را برایش در نظر بگیریم، سود پتروشیمی‌ها در توسعه زنجیره ارزش خواهد بود و خام فروشی نفعی برایشان نخواهد داشت. 

وی ادامه داد: در شرایط فعلی که پتروشیمی‌های متانولی از خوراک یارانه‌ای و ارزان بهره مند می‌شوند، این صنایع نیاز به زحمت زیادی ندارند و بدون هیچ تلاشی به تولید متانول و صادراتش به عنوان یک ماده اولیه و نیمه خام می‌پردازند. در این روند، سود عده خاصی فدای منافع کشور می‌شود. 

وی در پاسخ به این سوال که در شرایط فعلی و با توجه به اینکه ما تبدیل به صادرکننده مواد خام و واردکننده محصولات نهایی شده‌ایم، ورود فناوری به صنایع چقدر اهمیت دارد، تصریح کرد: تا زمانی که صنایع به روز نشوند و از تکنولوژی‌های روز دنیا بهره نبریم، نمی‌توانیم به توسعه زنجیره ارزش محصولات امید داشته باشیم. وقتی می‌توانیم بگوییم که فناوری به صنایع مان رسوخ کرده است که توان رقابت در بازارهای جهانی را پیدا کنیم.