معضل کمبود نیروی انسانی در آموزش و پرورش
کمبود معلم، کم‌توجهی به برخی دروس تحولی در مدارس یا موضوع حجم زیاد کتب درسی از موضوعاتی است که در سال‌های اخیر بیش از گذشته به آنها پرداخته شده است. شیوع ویروس کرونا و مجازی شدن کلاس‌های درس، پای گوشی‌های موبایل و فناوری‌های نوین را بیش از گذشته به نظام آموزشی کشاند و معلمان را ناچار کرد تدریس با این وسایل را یاد بگیرند. از سوی دیگر تحقق بسیاری از راهکارهای سند تحول بنیادین آموزش و پرورش نیز نیازمند توجه جدی روی درس‌هایی همچون درس تفکر و سواد رسانه‌ای یا درس آمادگی دفاعی است.
در حالی که این روزها در بیشتر مدارس کشور، معلمان دروس دیگر برای خالی نماندن این کلاس‌ها از معلم به ناچار این دروس را هم تدریس می‌کنند. در مناطق کم‌برخوردار شرایط از این نامساعدتر است. در مناطقی که نظام آموزشی با کمبود معلم مواجه است و به ناچار کلاس‌های چندپایه تشکیل یا مدارس دوشیفتی شده است؛ دیگر موضوع استفاده از معلمان متخصص برای دروس تحولی کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. با توجه به اهداف و چشم‌انداز سند تحول بنیادین نظام آموزشی و با توجه به تأکیدات رهبر انقلاب مبنی بر توجه بیشتر به جهاد تبیین؛ برخی از دروس نیازمند توجه جدی‌تر است. یکی از این دروس درس تفکر و سواد رسانه‌ای است که متأسفانه در خیلی از مناطق کشور، دبیرانی برای تدریس این درس انتخاب می‌شوند که هیچ سنخیتی با این درس ندارند. به معلمی که فیزیک تدریس می‌کند می‌گویند که درس سواد رسانه‌ای را هم تدریس کند.
یا ناظم‌ها این درس را تدریس می‌کنند. در این خصوص محمدمهدی کاظمی، معاون آموزش متوسطه وزارت آموزش و پرورش در گفت‌وگو با مهر اظهار کرد: «رویکرد ما در معاونت آموزش متوسطه رویکردی تربیتی است؛ ما معاونت آموزشی هستیم اما موضوع پرورش و تربیت را به هیچ عنوان نمی‌توانیم از کلاس درس و معلمان جدا کنیم. بحث آموزش و پرورش در کنار یکدیگر تعریف می‌شود و رویکرد ما وقتی کسب شایستگی است باید به این موضوع توجه ویژه‌ای داشته باشیم. ما این موضوع را دنبال می‌کنیم که با مشارکت همه فرهنگیان، نقش معلمان را در امور تربیتی بیشتر تقویت کنیم.
معلم فیزیک، معلم ریاضی، معلم علوم تجربی ما و معلم کار و فناوری ما به غیر از اینکه آموزش‌های تخصصی خود را ارایه می‌کنند بتوانند رویکرد تربیتی را هم که در سند تحول به آن اشاره شده است و تحت عنوان تربیت چند ساحتی از آن یاد می‌کنیم در تدریس خود داشته باشند. ما باید بتوانیم زمینه‌های تحقق این رویکرد پرورشی و تربیتی را در فرآیندهای آموزشی فراهم کنیم لذا این یکی از رویکردهای مهم و جدی ماست و معاونت پرورشی و مربی امور تربیتی و پرورشی هم در مدرسه نقش مشخصی دارد. او رویکرد تنظیم‌گری را در این راستا برعهده دارد تا بتواند راهبری این موضوع را در سطح مدرسه دنبال کند.»
وی با بیان اینکه برخی از دروس، دروس تحولی در آموزش و پرورش هستند، افزود: «از جمله درس تفکر و سواد رسانه‌ای که از دروس مهم تعلیم و تربیت است و امروز اهمیت این درس بیش از گذشته برای ما ملموس شده است. بعد از دو سال آموزش غیر حضوری که به ناچار اتفاق افتاد و با توجه به تأکیدات مقام معظم رهبری بر مساله جهاد تبیین به نظر می‌رسد مهم‌ترین مخاطب جهاد تبیین نوجوانان و دانش‌آموزان هستند یعنی دانش‌آموزانی که امروز در کلاس درس تحصیل می‌کنند مخاطبان جهاد تبیین هستند. لذا ما باید از این فرصت استفاده کنیم و به درس تفکر و سواد رسانه‌ای در کنار سایر دروس مهم در این زمینه مانند درس آمادگی دفاعی بیشتر بها دهیم. اینها از جمله دروسی هستند که می‌توانند زمینه مواجهه ما با برخی از مشکلات مانند جنگ نرم و جنگ ترکیبی را به گونه‌ای حل کنند و ما باید در این راستا نسبت به این دو درس توجه بیشتری داشته باشیم.»
وی خاطرنشان کرد: «متأسفانه درس‌هایی که در سال‌های اخیر به عنوان دروس تحولی ایجاد شده است کمتر در دانشگاه فرهنگیان به آنها پرداخته شده است زیرا این سند از سال ۹۰ که تصویب شد تا سال ۹۵ و ۹۶ به دروس متوسطه رسید و بخشی از این دروس در پایه ششم و بخشی از آن در پایه اول متوسطه و بخشی در پایه دوم متوسطه بوده است. در این چند سال باید نسبت به ایجاد برخی از رشته‌ها در دانشگاه فرهنگیان برای توجه به دروس تحولی اقدام می‌کردیم اما متأسفانه از این موضوع غفلت شد و ما به دنبال این مساله هستیم و به دانشگاه فرهنگیان پیشنهاد داده‌ایم که معلم‌های چند مهارتی را برای آموزش این دروس به کار گیرند.
البته غفلت کامل هم از این موضوع نشده است معلمانی که با این دروس مرتبط‌تر بودند با برگزاری آموزش‌های ضمن خدمت نسبت به سازماندهی آنان برای تدریس این دروس اقدام کردیم.» وی ادامه داد: «ما معلم خاصی برای این دروس نداشتیم و از همین معلمان، کسانی که در حوزه روابط عمومی یا دیپلماسی تحصیل کردند یا رشته‌هایی که مرتبط با این درس‌ها بودند یا افرادی را که علاقه‌مند بودند در این دروس تدریس کنند برای این دروس استفاده کردیم. این نکته حائز اهمیت است که ساعات تدریس این دروس محدود است امکان اینکه یک رشته برای این دروس تعریف کنیم وجود نخواهد داشت و ما باید به این سمت برویم که معلمان چند مهارتی تربیت کنیم. رهبر انقلاب هم گلایه داشتند که در برخی از دروس ما از معلمان غیر مرتبط استفاده می‌کنیم اولویت ما این است که معلم غیر مرتبط نداشته باشیم مخصوصاً در دوره اول متوسطه به این دلیل که دروس تخصصی می‌شوند؛ اما در برخی از مناطق که با کمبود نیروی انسانی مواجه هستیم یا در مناطقی که به دلیل کمبود جمعیت دانش‌آموزی، اصلاً امکان اعزام تعداد بیشتری نیرو وجود ندارد لازم است به صورت چند مهارتی معلمان نسبت به آموزش این دروس اقدام کنند.
اما به صورت خاص در برخی از رشته‌ها مانند درس کار و فناوری به دلیل اهمیت مهارت آموزی در دوره متوسطه اول، برای اولین‌بار در دانشگاه فرهنگیان در سال ۱۴۰۱ این رشته تصویب و تأیید شد و در کنکور ۱۴۰۱ هم برای اولین‌بار در این رشته پذیرش دانشجو انجام شد. برای سایر رشته‌ها هم به دنبال این موضوع هستیم که با پیگیری دانشگاه فرهنگیان و دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی بتوانیم در راستای تربیت نیروی متخصص مورد نیاز همه دروس اقدام کنیم و به این نقطه برسیم که برای هر عنوان درسی، دبیرانی متخصص و مرتبط آموزش داده باشیم.»
کاظمی در پاسخ به اینکه آیا به این سیاست‌های جذب نیرو در آزمون استخدامی معلمان توجه شده است؟ بیان کرد: «برخی از این عناوین که بر آن تاکید کردیم ما به ازایی در رشته‌های دانشگاهی ندارند. برای مثال برای درس کار و فناوری ما به ازایی وجود ندارد.
متناسب با برنامه درسی ما رشته تحصیلی دانشگاهی وجود ندارد که بگوییم فارغ‌التحصیلان فلان رشته‌ها می‌توانند درس کار و فناوری را تدریس کنند. برای درس آمادگی دفاعی یا درس تفکر و سواد رسانه‌ای ممکن است برخی رشته‌ها مشترکاتی با این درس‌ها داشته باشند که بتوانیم تطبیق دهیم اما این محدودیت را داریم. لذا تلاش ما این است که بتوانیم از ظرفیت دانشگاه فرهنگیان استفاده کنیم یا نسبت به توانمندسازی معلمان فعلی با برگزاری دوره‌های آموزشی ضمن خدمت زمینه آموزش این دروس را فراهم کنیم. اما در آزمون‌های استخدامی که به برگزار شده و خواهد شد بر اساس نیازهایی که داریم پیشنهاد دادیم این موضوع اتفاق بیفتد.
محدودیت‌هایی را هم داشتیم که در برخی از مناطق بوده است برای مثال اولویت حذف کلاس‌های چند پایه و کلاس‌های مختلط تلاش کردیم و طبیعی است که اولویت تربیت و تأمین نیروهای انسانی در این بخش از اولویت‌های ماست که بتوانیم زمینه این موضوع را فراهم کنید و متناسب با آن رشته‌های مورد نیاز جذب نیروهای خود را داشته باشیم.» کاظمی درباره اینکه در کدام پایه و کدام استان‌ها با کمبود معلم بیشتری مواجه هستیم؟ توضیح داد: «در خصوص بحث نیروی انسانی اولویت ما این است که جذب ما به گونه‌ای باشد که در مناطقی که معلم نداریم و با توجه به اینکه حذف کلاس‌های مختلط مد نظر ماست اقداماتی صورت گیرد. به جز ۵ استان در بقیه استان‌ها ما تعداد بسیار محدودی کلاس مختلط در مقطع متوسطه اول داشتیم که این کلاس‌ها و بعد از آن کلاس‌های مناطق عشایری و مناطق روستایی تعداد دانش‌آموزان بسیار کم است اما به دنبال سازماندهی این موضوع هستیم که این مساله را با تأمین نیروی انسانی در همان منطقه یا با دو نوبتی کردن مدارس یا با جابه‌جایی دانش‌آموزان در دو منطقه مجاور با فاصله کمتر از پنج کیلومتر حل کنیم.
نیازسنجی نیروی انسانی ما مبتنی بر کمبودی است که در استان‌ها و مناطق بر اساس اضافه تدریسی که در حال حاضر صورت می‌گیرد ارایه دادیم. همچنین نگاهی هم به افزایش جمعیتی دانش‌آموزی که در استان‌های مختلف متفاوت است داریم. در برخی از استان‌ها شاهد مهاجرت هستیم یا در برخی دیگر از استان‌ها با افزایش موالید مواجه هستیم. در حال حاضر صرفاً دانش‌آموزان دوره ابتدایی در هر استان مشخص هستند. این موارد را بر اساس نرخ ارتقا و نرخ گذر هر پایه مقایسه و بررسی کردیم و متناسب با این موارد سیاست‌های خود را تنظیم می‌کنیم.»
