سابقه موضوع آینده‌پژوهی و آینده‌نگری در مشاغل به چه زمانی بازمی‌گردد؟
انسان در طول تاریخ همواره شاهد تغییرات و پیچیدگی جهان در همه ابعاد است. آینده‌پژوهی یا به عبارتی مطالعه آینده در اشکال مختلف توسط انسان‌ها و سازمان‌ها انجام شده است. از پیش‌بینی‌های صرفا وابسته به تجربیات گرفته تا مطالعه علمی آینده که امروزه توسط مراکز پژوهشی و علمی انجام می‌شود همگی تلاش داشته‌اند تا آینده‌ای سرشار از رفاه و آسایش و در عین حال توسعه و پیشرفت را برای بشر رقم بزنند. آغاز آینده‌پژوهی به صورت علمی، مربوط به قرن بیستم، به ویژه نیمه دوم آن قرن است. این دهه ۶۰ بود که در آن آینده‌پژوهی به عنوان یکی از رشته‌های نوین دانش پایه‌ریزی شد. نخستین دوره آموزشی آینده‌پژوهی در سال ۱۹۶۳ توسط جیم دیتورJim Dator در بنیاد پلی تکنیک ویرجینیا تدریس شد. کوتاه‌مدتی پس از آن وندل بل Wendell Bell سری دوره‌های آموزشی خود در دانشگاه ییل Yale را آغاز نمود. پس از انتقال دیتور Dator به گروه علوم سیاسی دانشگاه هاوایی، وی دوره‌های آینده‌پژوهی متمرکزی در آن دانشگاه برای دانشجویان دوره‌های فوق لیسانس و دکترا ایجاد نمود. در سال ۱۹۷۴ نخستین دوره تخصصی فوق لیسانس برای آینده‌پژوهی در دانشگاه هوستون توسط جیب فاولز Jib Fowles و کریس دید Chris Dede برپا شد. بعدها مشابه این دوره در دانشگاه‌های ماساچوست، آکرون، مینه سوتا، یو اس سی و دانشگاه ایالتی پورتلند نیز دایر شد. اما باید متذکر شد که شوربختانه هم‌اکنون به جز دانشگاه‌های هاوایی و هوستون بقیه دوره‌ها تعطیل شده‌اند. دو سازمان پراعتبار آینده‌پژوهی جهان یعنی World Futures Society) WFS) یا انجمن آینده دنیا و همچنین World Futures Studies Federation) WFSF) یا فدراسیون جهانی آینده‌پژوهی، در همین دوران به ترتیب در سال‌های ۱۹۶۷ در امریکا و ۱۹۷۳ در پاریس تاسیس شدند. WFS افزون بر عضوگیری بیش از ۴۰۰۰۰ نفر تاکنون، تنها در آغاز دهه ۸۰ متجاوز از ۵۰۰۰ نفر را در همایش‌های گوناگون آینده‌پژوهی حاضر کرده و نیز موفق به انتشار مجله نامدار «آینده‌پژوه» Futurist گردید. از طرف دیگر WFSF که نسبت به WFS سازمان جهانی‌تری محسوب می‌شود، آینده‌پژوهان سراسر گیتی را در یک انجمن حرفه‌ای گرد هم آورده است. همچنین در دهه ۸۰ انتشارات السویرElsevier مجله معروف «آینده‌ها» را بنا گذاشت که هم‌اکنون معتبرترین نشریه آموزشی و فکری در زمینه آینده‌پژوهی محسوب می‌شود. بعدها در آغاز دهه ۹۰، فصلنامه «معتبر» تحقیق در مورد آینده‌ها توسط WFS و نشریه «آینده نگاری» توسط انتشارات کمفورد Camford Publishing به نشریات مربوط به آینده‌پژوهی اضافه شدند. در حال حاضر آینده‌پژوهی از پهنه گسترده‌تری نسبت به دوران طلایی ۱۹۶۰ و اوایل ۱۹۷۰ برخوردار است. دنیای امروز نسبت به آن سال‌ها آمادگی و صراحت بیشتری برای در نظر گرفتن آینده دارد. بر خلاف آن دوران، آینده‌پژوهی تنها به شمار اندکی از نویسندگان و استادان محدود نمی‌شود بلکه دنیای کسب و کار، دولتمردان و فرهیختگان همگی در حال بیداری و درک این واقعیت هستند که برای اینکه آینده موفقی داشته باشیم باید بر روی آن تمرکز کنیم. بدین‌ترتیب است که برنامه‌ریزی راهبردی بر مبنای چشم‌اندازها و متکی بر سناریوها، امکان‌پذیر خواهد بود.
چه ضرورتی وجود دارد که موضوع مشاغل آینده مورد توجه قرار گیرند؟
بخشی از تقسیم کار اجتماعی در معنای جامعه‌شناختی آن، خود را در قالب شغل و کار نشان می‌دهد. بدون شک موتور توسعه، همین مشاغل هستند. با توجه به تغییرات پارادایمی، تغییرات و تحولات علم و حوزه فناوری و همچنین تغییر در انتظارات و نیازهای انسان، مشاغل دچار تحول و تغییر خواهند شد. آمارها و شواهد نشان می‌دهند که بسیاری از مشاغل گذشته، امروز یا وجود ندارند، یا با ابزارها و روش‌ها و مهارت‌های متفاوتی انجام می‌شوند. پیش‌بینی می‌شود تا سال 2050 هشتاد درصد مشاغل امروزی وجود خارجی نخواهند داشت و از بین خواهند رفت. انقلاب صنعتی بعدی، تغییرات عمیق‌تر و سریع‌تری را به همراه خواهد داشت. محتوا و شکل مشاغل تغییرات اساسی خواهند یافت. آینده‌پژوهی در حوزه مشاغل، هم موجب حفظ و نگهداشت ظرفیت شغلی خواهد شد و هم ظرفیت‌ها و افق‌های جدید را به روی اقتصاد کشور خواهد گشود. ضروری است که آینده‌های ممکن، محتمل در حوزه مشاغل مورد مطالعه قرار گیرند. فناوری‌ها و مهارت‌های مورد نیاز مشاغل مورد مطالعه قرار گیرند. آینده‌پژوهی مشاغل، در کنار سایر عواملِ موثر، موجبات به روز بودن و جهانی بودن را تضمین می‌کند. جهان درحال تغییر است و به تعبیر مک لوهان، جهان، دهکده‌ای شده است که با فناوری الکتریکی به هم متصل است. عقب ماندن از حرکت علمی و فناورانه جهانی، موجبات استثمار کشورهای عقب مانده را فراهم می‌آورد. معتقدم به‌روز بودن در حوزه مشاغل، ارتباط عمیقی با آزادی انسان دارد. بنابراین ضروری است که با روش‌های علمی و توسط موسسات و افراد پژوهشگر، آینده مشاغل مورد مطالعه قرار گیرد.
این موضوع در ایران چگونه آغاز شد؟
آینده‌پژوهی علمی و آکادمیک در ایران نیز سابقه چندانی ندارد. آینده‌پژوهی علمی در ایران از ابتدای قرن بیست‌ویکم آغاز می‌شود. رشته‌های دانشگاهی آینده‌پژوهی در برخی دانشگاه‌ها ایجاد شده، مجلات و گروه‌های علمی آینده‌پژوهی در حال فعالیتند. راه درازی برای نهادینه‌سازی آینده‌پژوهی علمی در ایران در پیش داریم. مشاغل نیز به فراخور پیشرفت و تغییرات علوم، فناوری و شرایط دچار تغییر و تحول می‌شوند. محور مشاغل، مهارت‌های فنی است. با هر تغییر در مشاغل، مهارت‌های آن مشاغل نیز باید بازآموزی شوند. گاه مشاغل چنان تحول می‌یابند که نمی‌توان از ابزارها و مهارت‌های فنی پیشین آن شغل اثری یافت. گاه بر اثر یک فناوری و نوآوری، یک شغل جدید متولد می‌شود، همزمان نیز ممکن است شغلی کاملا از بین برود. آینده‌پژوهی مشاغل در ایران بیشتر از منظر مهارت‌های فنی و حرفه‌ای مورد توجه قرارگرفته است، درحالی که درکنار آینده‌پژوهی در مهارت‌ها، بایست به مطالعه در حوزه فناوری و روند انقلاب‌های علمی و تکنولوژیک نیز پرداخته شود. انقلاب‌های صنعتی و مختصات هرکدام بایست مورد تدقیق قرار گیرند. آینده‌پژوهی در مشاغل، از ضرورت‌های امروز جامعه ماست. به‌طور مثال حوزه علوم پزشکی و مشاغل مرتبط با آن در طول چند دهه اخیر دستخوش تحولات شگرف فناورانه شده است. امروز صحبت از ساخت اندام طبیعی انسان با کمک فناوری است. در حوزه علوم و فناوری ارتباطات نیز تحولات بسیار زیربنایی رخ داده است. در جهان چند بعدی، مشاغل بی‌شماری بر پایه جهان مجازی متولد شده‌اند. در حوزه حمل‌ونقل نیز تغییرات گسترده‌ای ایجاد شده است. اسنپ و تبسی نمونه ساده‌ای از تحولات در مشاغل و روابط شغلی بین کارگر- کارفرما و دریافت‌کنندگان خدمات در ایران امروز است. در عرصه کشاورزی هم تحولات شگرفی درحال وقوع است. این در حالی است که برای دو دهه آینده محققان از تحولات بسیار فراوانی سخن می‌گویند که جهان باید برای پذیرش آن از هم‌اکنون آماده باشد. نکته حائز اهمیت در این میان بررسی نقش ایران و جایگاه کشورمان در این عرصه است. چه اندازه ایران در حوزه آینده‌پژوهی مشاغل حساسیت به خرج داده است؟ چگونه باید آماده پذیرش تحولات نوین عرصه فناوری مشاغل باشد؟ کارفرمایان و فعالان عرصه کار و تولید چه دورنمایی از آینده خود دارند؟ برای اینکه در بحران بیکاری بیشتری فرو نرویم چه تمهیداتی را انجام داده‌ایم؟ اینها پرسش‌هایی است که متاسفانه هیچ توجهی به آن نشده است. آینده‌پژوهی در خصوص مشاغل آینده می‌تواند به تولید ملی و اقتصاد کشور و نیز رفع چالش بیکاری و افزایش قدرت کشور کمک کند.
دولت و مجلس و سایر ارکان حاکمیت تاکنون چه عملکردی در این خصوص داشته‌اند؟
میانگین جامعه ما علاقه‌مندی به تاریخ و در تاریخ ماندن افراطی است. آن اندازه که ما به مطالعه تاریخ و گذشته می‌پردازیم، به مطالعه آینده نمی‌پردازیم. ما از آینده غافلیم. از تاریخ باید درس و عبرت گرفت و کسب تجربه نمود، اما همزمان باید به مطالعه آینده پرداخت. متاسفانه آینده‌پژوهی به ویژه در حوزه مشاغل، به گفتمانی غالب و نیازی اولویت‌دار تبدیل نشده است. در برنامه‌ها و طرح‌های مجلس، دولت و حاکمیت توجه چندانی به این مقوله نمی‌شود، دلیلش هم این است که درک درستی از آینده‌پژوهی و اهمیت آن وجود ندارد. حلقه مفقوده تمامی برنامه‌های بخش‌های مختلف در قوای سه‌گانه و حاکمیت، آینده‌پژوهی است. آینده‌پژوهی مشاغل نیز از این قاعده کلی مستثنی نیست. آینده‌پژوهی در کشور ما عقبه تئوریک و عملی قابل قبولی ندارد، به عبارت دیگر ما هنوز در مراحل اولیه درک این مقوله هستیم و تا مرحله به‌کارگیری و کاربردی نمودن علم آینده‌پژوهی توسط سازمان‌ها و نهادها در حوزه‌های مختلف، فاصله فراوانی داریم. هنوز آینده‌پژوهی، به عنوان یک ضرورت مطرح نیست و نگاهی لوکس و غیرضروری بر آن حاکم است.
ظاهرا شما و تیمی از متخصصان در سال‌های گذشته فعالیت گسترده‌ای در حوزه مشاغل آینده داشته‌اید.
چند سال است که در قالب تیمی متشکل از متخصصان در حوزه‌های مختلف به آینده‌پژوهی در حوزه مشاغل می‌پردازیم. نخستین جلسات تیم مذکور در حزب اسلامی کار برگزار شد. آقایان دکتر حسین کمالی، دکتر ایوب فرامرزی، مهندس سیدحسن موسوی، دکتر محمود قربانی و دکتر فریدون مجلسی و من در جلسات مذکور حضور داشتند. در این جلسات اولین هدف تولید محتوا در راستای تقویت عقبه تئوریک آینده‌پژوهی بود. سپس با استفاده از اصول نظری آینده‌پژوهی، به مطالعه مشاغل آینده پرداختیم. تاریخچه تحولات و تغییرات حاکم بر مشاغل را مورد مطالعه قرار دادیم و بر اساس مطالعات تاریخی و پیش‌بینی تغییرات و روندیابی تحولات اقدام به سناریو نویسی در حوزه مشاغل آینده نمودیم. هم به مطالعه حوزه مهارتی مشاغل پرداختیم و هم تغییرات و تحولات حوزه مشاغل را مورد مداقه و مطالعه قرار دادیم. در خصوص ظهور و غروب مشاغل مطالب فراوانی احصا کردیم. تیم مذکور همچنان به صورت مستمر با پژوهش، ترجمه، مطالعه و... سعی در تولید محتوا در راستای گفتمان‌سازی از منظر آینده‌پژوهی در راستای توسعه را دارد. کار و مطالعات تیم مذکور تا آن پایه جدی و عمیق شد که موضوع آینده‌پژوهی در قالب یک طرح مطالعاتی منسجم، طی نامه‌ای رسمی با امضای وزیر وقت تعاون، کار و رفاه اجتماعی برای آقای روحانی، رییس‌جمهور وقت ارسال گردید. پس از آن هم معاون وقت وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی جناب آقای دکتر میرزایی مسوولیت پیگیری و به نتیجه رساندن موضوع را برعهده گرفتند که متاسفانه به نتیجه مطلوب نرسید. در طرح پیشنهادی مذکور به روند تغییرات و تحولات در حوزه‌های مختلف، دغدغه‌ها در خصوص مطالعه روند تغییرات و نیز پیشنهاد ایجاد مراکز رسمی و سازمانی آینده‌پژوهی در تمامی نهادها اشاره شده است. البته من و دوستانم همچنان در حال مطالعه، تولید محتوا و سناریونویسی در حوزه مشاغل آینده هستیم.
برای ادامه این مسیر و فراگیر شدن موضوع توجه به مشاغل آینده باید چه برنامه‌هایی را در دستور کار قرار داد؟
موضوع آینده‌پژوهی در مشاغل موضوعی ملی است. دولت و سایر ارکان حاکمیت باید با کمک مراکز تحقیقاتی و دستگاه‌های مرتبط در وهله نخست ضرورت آینده‌پژوهی را درک کرده و سپس با تخصیص بودجه‌های مناسب به مراکز تحقیقاتی و همچنین توجه ویژه به این موضوع در رشته‌های دانشگاهی عقب‌افتادگی چند دهه اخیر را جبران کنند. در صورتی که برنامه مدونی وجود نداشته باشد ضمن از دست دادن فرصت‌های شغلی فعلی، در آینده نیز نخواهیم توانست فاصله ایجاد شده را ترمیم کنیم. بنابراین رشته‌های دانشگاهی غیرکاربردی‌تر و به لشکر بیکاران، سربازان بیشتری افزوده خواهد شد.
