بهمن آرمان
در هفته گذشته خبر بسیار نگران‌کننده و قابل تاملی از سوی شرکت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی در رابطه با رشد مصرف فرآورده‌های نفتی اعلام شد که نشان می‌دهد میزان مصرف بنزین با وجود کرونا و کاهش سفرها و تعطیلی‌های مداوم نسبت به سال گذشته ۱۵ درصد رشد داشته است.
این رشد بالا در علم اقتصاد با این تحلیل همراه است که وضعیت تولید، مصرف، عرضه و تقاضا، قیمت و مکانیزم بازار اشکال دارد. زیرا اگر تغییرات و نوسان‌ها و رشد مصرف در حد دو تا سه درصد باشد قابل پذیرش و قابل دفاع است اما وقتی رشد مصرف بنزین 15 درصد اعلام می‌شود به این معنی است که به صورت بی‌رویه رشد کرده و به خاطر قیمت پایین، عدم بهینه‌سازی مصرف فرآورده‌های نفتی، نبود خودروهای مناسب با مصرف سوخت بهینه و سایر مشکلات ساختاری اقتصاد ایران، مصرف بنزین با رشد زیادی مواجه شده است و برای ایجاد تعادل در تولید، عرضه و تقاضا باید تدابیری در نظر گرفته شود. در این رابطه نماینده تبریز در مجلس گفته است که قیمت بنزین در حال حاضر کمتر از قیمت آب در اختیار مردم قرار می‌گیرد و همین قضیه باعث افزایش رشد مصرف شده است. از سوی دیگر، در کنار رشد مصرف، قیمت پایین بنزین و یارانه عظیمی که دولت بابت مصرف سوخت در نظر می‌گیرد، در بخش تولید نیز به خاطر تحریم‌ها مشکل داریم و عدم بهره‌برداری از فاز ۴ ستاره خلیج فارس توسط قرارگاه خاتم‌الانبیا که به دلیل مشکلات تحریم به تاخیر افتاده نشان می‌دهد که با رشد مصرف، در آینده کشور به جای صادر‌کننده بنزین، به وارد‌کننده بنزین تبدیل می‌شود.
افزایش مصرف داخلی در کنار نبود سرمایه‌گذاری مناسب برای تولید بنزین، عملا عدم تعادل در بازار سوخت را به همراه دارد. در زمان مدیریت آقای زنگنه وزیر نفت در دولت اصلاحات و دولت روحانی، هیچ پالایشگاه جدیدی ساخته نشده و ظرفیت‌سازی در تولید فرآورده‌ها مورد توجه نبوده است. بازدید اخیر از پالایشگاه آبادان نیز نشان می‌دهد که حتی چینی‌ها نیز کرونا را بهانه کرده و نیروهای خود را از پالایشگاه خارج کرده‌اند و با وجود قرارداد ترکمانچای که جهت بهینه‌سازی پالایشگاه آبادان و افزایش تولید بنزین امضا کرده‌اند، در حال حاضر پالایشگاه را رها کرده و رفته‌اند.
از سوی دیگر، هیچ پالایشگاه جدیدی در این سال‌ها ساخته نشده و شروع به کار نکرده و کشور دوباره در خطر افزایش مصرف داخلی و عدم افزایش عرضه و تولید بنزین قرار گرفته و در نتیجه در سال‌های آینده ایران را به وارد‌کننده بنزین تبدیل می‌کند. ایراد دیگری که در زمینه رشد مصرف بنزین وجود دارد، تحلیل اشتباه برخی کارشناسان و مسوولان دولتی است که معتقدند افزایش قیمت بنزین منجر به تورم بالاتر می‌شود و لذا در سال‌های اخیر اقدام به افزایش قیمت بنزین نکرده‌اند و دولت همچنان یارانه عظیمی را برای مصرف سوخت در نظر گرفته است و در نتیجه انگیزه‌ای برای کاهش مصرف بنزین وجود ندارد و مردم بنزین را ارزان‌تر از آب ارزیابی می‌کنند.
از سوی دیگر، ارزانی بنزین موجب شده که خودروسازان نیز جهت بهبود وارتقای فناوری تولید خودرو اقدامی در جهت کاهش مصرف بنزین انجام ندهند. ارزانی بنزین حتی کیفیت سوخت را نیز تحت تاثیر قرار می‌دهد و در نتیجه مصرف بالای خودروها و سوخت کیفیت پایین، موجب آلودگی هوا و ترافیک شده است.
محصولات خودروسازی ایران مانند پراید بین ۸ تا ۹ لیتر در ۱۰۰ کیلومتر مصرف سوخت دارد در حالی که اتومبیل‌های مشابه آنها در کشورهای صنعتی 4 تا 4.5 لیتر در ۱۰۰ کیلومتر مصرف سوخت دارند بر این اساس دولت عملاً با مطرح کردن این موضوع که بنزین موجب تورم می‌شود ابزار مهمی را در جهت کنترل مصرف و همچنین افزایش درآمد دولت از دست داده است. دولت برای تامین کسری بودجه خود به جای درآمد بیشتر از محل فروش سوخت و فرآورده‌های نفتی، اقدام به چاپ اسکناس برای تامین کسری بودجه کرده است که منجر به تورم بالاتر شده است و روزانه بیش از 4 هزار میلیارد تومان نقدینگی، پول و سپرده اضافه می‌شود که عامل رشد تورم است. در چند سال اخیر که قیمت بنزین رشد نکرده به دلیل کسری بودجه و رشد نقدینگی شاهد تورم ۵۰ درصدی در سه سال اخیر بوده‌ایم. در نتیجه روشن است که عامل تورم رشد نقدینگی و مخارج دولت، کسری بودجه و چاپ پول است و رشد قیمت بنزین و سوخت عامل رشد تورم در سه سال اخیر نبوده است. از این رو پیشنهاد می‌شود که نمایندگان مجلس در بررسی جزییات بودجه 1401 به موضوع سهمیه‌بندی بنزین ارزان قیمت و فروش بنزین آزاد به قیمت بالاتر در جهت جبران بخشی از کسری بودجه دولت توجه کنند. همان میزان ۶۰ لیتر فعلی بنزین یارانه‌ای باید متناسب با نرخ تورم افزایش یابد و بقیه مصرف خودروها باید از طریق قیمت بنزین آزاد تامین شود. به گونه‌ای که دولت یارانه پرداخت نکند و درآمد خود را از طریق فروش بنزین به قیمت آزاد افزایش دهد. اگر 40 درصد مصرف بنزین کشور یارانه‌ای و ارزان باشد و ۶۰ درصد مصرف بنزین به قیمت آزاد صورت بگیرد و قیمت بنزین تا ۲۰ هزار تومان افزایش یابد، دولت می‌تواند به سه تریلیون ریال درآمد برسد یعنی ۳۰۰ هزار میلیارد تومان کسری بودجه خود را از این طریق تامین کند و مانع تورم حاصل از رشد نقدینگی و نرخ ارز و... شود. دولت به جای اینکه چاپ اسکناس داشته باشد با افزایش درآمد فروش سوخت، می‌تواند جبران کسری بودجه داشته و حتی تورم کمتری حاصل شود. ما اقتصاددانان از نمایندگان مجلس انتظار داریم در بررسی جزییات بودجه ۱۴۰۱ در اعلام قیمت بنزین و بررسی‌های بیشتری را انجام دهند و بخشی از قیمت بنزین را آزاد کنند. در غیر این‌صورت دولت باید با چاپ اسکناس و قرض گرفتن از سیستم بانکی و برداشت از صندوق توسعه ملی، زمینه رشد خلق پول و پایه پولی را ایجاد کند که منجر به تورم سنگین‌تری خواهد شد.
لذا اصلاح قیمت بنزین راهکار موثری در شرایط امروز اقتصاد ایران است و جز اصلاح آن راه دیگری وجود ندارد. پرداخت یارانه به فرآورده‌های نفتی باید کاهش یابد تا کشوربه روال عادی حرکت کند. بیمار را نمی‌توان دایم در زیر چادر اکسیژن نگه داشت لذا سیاست دولت روحانی که در دولت فعلی ادامه یافته باید تغییر کند. نکته دیگری که باید مورد توجه قرار داد این است که صدا و سیما که قاعدتاً تحت نظر رهبری عمل می‌کند باید تذکر‌های لازم را به برنامه‌ها و به خصوص به برنامه میز اقتصادی ارایه دهد تا ریشه‌ها و راهکارهای اساسی را جهت حل مشکلات ارایه دهند و حاشیه‌ها و موضوعات کم اهمیت را به عنوان راهکار اساسی مطرح نکنند. از جمله در برنامه میز اقتصادی، مطرح کرده‌اند که مشکلات اعطای مجوزهای کسب و کار معضل اصلی است در حالی که بهبود محیط کسب وکار نیز به اقدامات اساسی‌تر دیگری مرتبط است. در این برنامه کارشناسان به گونه‌ای مشکل کسب و کار و مجوزها را مطرح می‌کنند که گویا تنها مشکل اقتصاد ایران روند ارایه مجوزهای کسب و کار است در حالی که مشکل در جاهای دیگری است و انتقاد دانش فنی، ریسک‌های موجود در بازارها، تورم و قیمت تمام شده، مواد اولیه، نوسان نرخ‌ها و نرخ ارز، پرداخت یارانه‌ها و قیمت‌گذاری نامناسب و روش‌های تامین کسری بودجه در دولت مشکلات اساسی است و تا آنها حل نشود تولید‌کننده و کسب وکارها نمی‌توانند در یک فضای ناپایدار و بی‌ثبات و پر هزینه کار کنند.
