موقعیت استراتژیک و بسیار ویژه و حساس ایران در منطقه، ظرفیت‌های اقتصادی و توان بالای سیاسی و مدیریتی نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران در کنار شکوفایی علمی کشورمان، شرایط خاصی را برای این مرز و بوم کهن در قاره آسیا پدید آورده که با توجه و تلاش مضاعف و برنامه‌ریزی هدفمند می‌توان به توفیقات اقتصادی بسیاری نائل شد.
همسایگی با 15کشور همچون عراق، افغانستان، عمان، پاکستان، ترکیه، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، قطر، کویت، امارات، بحرین، عربستان، قزاقستان، روسیه از طریق مرزهای آبی و خاکی، فرصتی ویژه برای پیشبرد اهداف اقتصادی کشور محسوب می‌شود و با در نظر گرفتن جمعیت بیش از 600 میلیون نفری مجموع کشورهای اشاره شده، بیش از پیش به عمق این فرصت کم نظیر پی خواهیم برد.
با توجه به این واقعیت انکار ناپذیر که بالا بردن بُنیة تولید ملی و حمایت از کالای ایران بدون توجه به توسعه صادرات و تامین کالاها و محصولات مورد نیاز دیگر کشورها از محل تولید ملی و به واسطه مناسبات و مراودات تجاری خارجی محقق نخواهد شد، این ضرورت هویدا می‌شود که برای حصول اهداف از پیش تعیین شده و تحقق شعار سال، برقراری ارتباط اقتصادی با کشورهای خارجی با توجه به قاعده حفظ منافع ملی، اجتناب ناپذیر خواهد بود.
منطق حکم می‌کند که تجارت خارجی، ابتدا به ساکن از کشورهای همسایه کلید بخورد و سپس آرام آرام، توسعه آن به کشورها و مناطق دور دست تسری پیدا کند و با این اوصاف، 15 کشور همسایه ایران فرصتی ویژه برای عملیاتی ساختن این هدف خطیر محسوب می‌شود اما واقعیت‌ها و دستاوردهای موجود نشان می‌دهد، نتایج حاصل شده از این مراودات در تراز ظرفیت‌های موجود نیست و می‌طلبد تلاش هر چه بیشتری در این زمینه لحاظ شود. آنچنان که آمارهای گمرک نشان می‌دهد، مجموع صادرات غیر نفتی ایران به کشورهای مذکور، بیش از 13 میلیارد دلار بوده که با توجه به واردات قریب به 300 میلیارد دلاری کشورهای اشاره شده در مناسبات تجاری خود با کشورهای دیگر دنیا، این رقم بسیار ناچیز و اندک به‌نظر می‌رسد.
میزان صادرات ایران به کشورهای همسایه
در بین همسایگان ایران، کشور ترکیه از حیث تولیدی و رفاهی در شرایط متفاوت‌تری به نسبت دیگر کشورها قرار دارد و با توجه به جمعیت انبوه این کشور (80 میلیون نفر) تا حدودی ضریب واردات ترک‌ها برای تامین نیازهای مردم خود از دیگر کشورها بالاست.
آنچنان که گزارش پایگاه خبری اتاق ایران نشان می‌دهد، ارزش صادرات غیرنفتی ایران به کشور مذکور در سال 1395، اندکی بیش از 2 میلیارد دلار بوده که این میزان تنها 2درصد از کل واردات کشور ترکیه را به خود اختصاص داده و باوجود همسایگی ایران با این کشور، چین، آلمان و امریکا بیشترین سهم را در صادرات به این کشور از آن خود کرده‌اند.
کشور پاکستان نیز در سال 2016 حدود 47میلیارد دلار واردات داشته است که با توجه به جمعیت 200 میلیون نفری این کشور و سرانه پایین تولید ناخالص ملی آن، بیش از پیش به دلیل این میزان از واردات پی خواهیم برد، اما با این اوصاف ایران از 47 میلیارد دلار واردات این کشور، تنها 800 میلیون دلار را به خود اختصاص داده است. عراق نیز به عنوان سومین وارد‌کننده بزرگ از ایران در میان 15 کشور همسایه، یکی از کشورهایی به‌شمار می‌رود که می‌تواند بستر و زمینه‌یی مناسب برای صادرات محسوب شود، آمارهای منعکس شده موید این واقعیت است که از کل واردات این کشور در سال 1395، حدود 6 میلیارد دلار به ایران اختصاص داشته است.
کشور آذربایجان نیز در سال 1395 حدود 7میلیارد دلار واردات داشته که از این میزان، 359میلیون دلار به ایران اختصاص یافته و در خصوص کشور افغانستان نیز، میزان صادرات ایران به این کشور حدود دو و نیم میلیارد دلار برآورد می‌شود که با توجه به اشتراکات بالای مذهبی و فرهنگی این دو کشور انتظار می‌رود ضریب صادرات کالاهای ایرانی به این کشور بیش از پیش افزایش یابد.
صادرات ایران به کشور ترکمنستان در سال 1395، حدود 547 میلیون دلار برآورد می‌شود که به نسبت دیگر کشورها، ایران در جایگاه سوم قرار دارد، در ارتباط با کشور ارمنستان نیز، کل واردات این کشور در سال مذکور (1395) بیش از سه میلیارد دلار بوده که سهم ایران از این میزان، حدود 179 میلیون دلار برآورد می‌شود، در ارتباط با کشور کویت نیز میران صادرات و واردات این دو کشور در بین سال‌های 1385 تا 1395 از 444میلیون دلار فراتر نرفته است. صادرات ایران به کشور روسیه 300 میلیون دلار و به کشور امارات نیز 5 میلیارد دلار احصا شده است. در ارتباط با بحرین و عربستان نیز به دلیل روابط تیره سیاسی عمده صادرات از طریق کشورهای واسطه انجام می‌شود.
توسعه تجارت با کشورهای همسایه
علیرضا کیمیایی یکی از تولیدکنندگان اسبق مواد غذایی در استان البرز با اشاره به نقش بسیار تعیین‌کننده صادرات غیرنفتی در تقویت بنیه تولیدی کشور و حمایت از کالای ایرانی اظهار کرد: توجه عموم مردم به کالاهای تولید داخلی امری بسیار حایز اهمیت محسوب می‌شود اما این نافی فروش محصولات ایرانی در بازارهای خارجی نیست. وی افزود: در سیاست‌های اقتصاد مقاومتی نیز ضمن تاکید بر ظرفیت‌های بومی و داخلی و درون‌زا بودن اقتصاد به نگاه به بیرون نیز تاکید بسیاری شده و موضوع توسعه صادرات را می‌توان از مصادیق بارز این امر برشمرد.
کیمیایی در تشریح محاسن و مزایای توسعه صادرات به کشورهای خارجی گفت: در شرایطی که مدام از رکود در بازار، شکوه و گلایه می‌شود، ارتقای ضریب صادرات ایران به آنسوی مرزها، اعم از کشورهای همسایه و حوزه‌های دور دست، راهکاری سازنده در برون رفت از مخمصه و غلبه بر فشار رکود بر تولیدکنندگان داخلی به شمار می‌رود.
وی افزود: در چنین شرایطی، انسجام و بنیه واحدهای تولیدی نیز حفظ و حتی تقویت خواهد شد که البته لازمه حصول این امر به ارتقای کیفی محصولات و کاهش هزینه تولید به عنوان مولفه‌یی تاثیرگذار در پیشی گرفتن از رقبا برای فروش محصولات داخلی و صادرات آن به بازارهای خارجی، معطوف می‌شود. این تولید‌کننده اسبق فعال در استان البرز گفت: صادرات به کشورهای خارجی باید به موازات یکدیگر، در هر دو حوزه کشورهای نزدیک به ایران و دور دست پیگیری و عملیاتی شود اما مزیت کشورهای همسایه در این خصوص به نزدیک‌تر بودن آنها از حیث بُعد مسافت باز می‌گردد و در چنین شرایطی، نقش آفرینی بنگاه‌های تولیدی کوچک و متوسط که توان اقتصادی آنها (به نسبت بنگاه‌های تولیدی بزرگ، محدودتر و ضعیف‌تر است) مطلوب خواهد بود و فاصله نزدیک با کشورهای مذکور باعث می‌شود بنگاه‌های کوچک‌تر در بخش صادرات منفعل و خنثی عمل نکنند، زیرا تامین هزینه حمل و نقل برای آنها به مراتب آسان‌تر خواهد بود.
با وجود برخی نقدهایی که به مقوله صادرات ایران با کشورهای همسایه مطرح می‌شود، اما محمدرضا مودودی معاون سازمان توسعه تجارت ایران معتقد است؛ روند تجارت ایران با 15کشور همسایه به استثنای سال 1392، در بازه زمانی 10ساله از 1384 از 5/5 میلیارد دلار در سال 1384 به 18میلیارد دلار در سال 1394 افزایش یافته است.
وی در گفت‌وگویی با رسانه‌ها می‌گوید: در حالی که تا سال 1390 تراز تجارت غیرنفتی کشورمان با همسایگان منفی بوده، اما از این سال به بعد تداوم رشد صادرات، همزمان با کاهش مداوم واردات از این کشورها، منجر به مثبت‌تر شدن تراز تجاری شده است.
به هر ترتیب انتظار می‌رود با توجه به استعدادهای بالقوه موجود در ایران و تلاش فزاینده‌تر در راستای توسعه صادرات غیر نفتی، شاهد رشد هر چه بیشتر ضریب صادرات به کشورهای همسایه باشیم که قطعا هر آنچه در این زمینه به توفیقات بیشتری نائل شویم، حمایت از کالای ایرانی به نحو شایسته و مطلوب‌تری محقق و عملیاتی خواهد شد.
