دیپلماسی علمی با جذب دانشجویان خارجی
خانلری: ایجاد جاذبه از طریق ارتباط میان دانشگاه، صنعت و بازار
منصوری: جذب دانشجو خارجی سرمایه‌گذاری است
گروه اقتصاد اجتماعی هادی آذری
پس از توافق هسته‌یی نه تنها بازارهای ایران می‌رود تا پذیرای سرمایه‌گذاری و حضور شرکت‌های خارجی باشد بلکه دانشگاه‌های کشور نیز گویا قرار است از دوران پسابرجام بی‌نصیب نمانند. در همین رابطه هم‌از سوی شخص وزیر علوم، تحقیقات و فناوری و هم از سوی بزرگ‌ترین نهاد متولی آموزش خصوصی در کشور یعنی دانشگاه آزاد صحبت‌هایی مبنی بر عزم دانشگاه‌های کشور برای جذب دانشجویان خارجی به ویژه در مقطع تحصیلات تکمیلی شده است. این مساله درحالی عنوان می‌شود که با نگاهی اجمالی به وضعیت و معضلات تحصیلات تکمیلی در ایران با وجود توانمندی و ظرفیت‌های بالقوه کشور در حوزه آموزش عالی، دانشگاه‌های کشور با مشکلات عدیده‌یی از لحاظ مالی، امکانات آزمایشگاهی و پژوهشی و سخت‌افزاری مواجهند. در شرایطی که دانشگاه‌های اروپایی و امریکایی بهترین امکانات رفاهی و آموزشی را برای جذب هر چه بیشتر استعدادهای دیگر کشورها ارائه می‌کنند باید دید دانشگاه‌های کشور از چه جذابیت‌هایی برای جذب دانشجویان خارجی در رقابت با دیگر کشورها می‌توانند برخوردار باشند. علاوه بر این طبق نظر کارشناسان یکی از مسائلی که در جذب دانشجویان خارجی باید به آن توجه شود، هدف از جذب
دانشجویان خارجی است. در شرایطی که عده‌یی جذب دانشجویان خارجی را محلی برای درآمدزایی می‌بینند از نظر عده‌یی دیگر جذب این نیروها در بازار کار می‌تواند با ارزش‌آفرینی دوچندانی برای کشور همراه باشد. علاوه بر این در شرایطی که درحال حاضر بیشتر دانشجویان خارجی مشغول به تحصیل در کشور متعلق به کشورهای همسایه از قبیل افغانستان، عراق و سوریه هستند به نظر باید در سال‌های آینده در راستای دیپلماسی علمی سهم دانشجویان اروپایی و امریکایی در جمعیت دانشجویان غیرایرانی کشور افزایش یابد.
طبق اعلام وزارت علوم درحال حاضر نزدیک به 21هزار دانشجوی خارجی از 47 کشور در دانشگاه‌های کشور مشغول به تحصیل هستند که در این میان دانشگاه تهران با 1200دانشجوی خارجی بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است. سهم دانشجویان خارجی از تحصیل در ایران با احتساب 4.5میلیون جمعیت کل دانشجویی کشور، کمتر از 0.5درصد است که طبق گفته محمدمهدی طهرانچی، رییس دانشگاه شهید بهشتی این سهم در برنامه ششم توسعه باید به 10درصد در دانشگاه‌های بزرگ کشور افزایش یابد. مدتی پیش، حسین سلیمی، رییس دانشگاه علامه با اعلام این خبر که درحال حاضر 200دانشجوی خارجی در این دانشگاه مشغول به تحصیل هستند، ابراز امیدواری کرده بود که این تعداد تا پایان دولت یازدهم به 400 نفر افزایش یابد.
در همین رابطه محمد فرهادی، سکاندار آموزش عالی کشور برای تسهیل جذب دانشجویان خارجی در دانشگاه‌های کشور از ارائه طرحی در برنامه ششم توسعه مبنی بر تشکیل کمیته‌یی با حضور وزارتخانه‌های علوم، بهداشت، اقتصاد، امور خارجه و بانک مرکزی خبر داد. محمد میرزاده، رییس دانشگاه آزاد نیز درحالی از عزم دانشگاه متبوع خود برای جذب دانشجویان خارجی خبر داده بود که طبق گفته حاج جباری، مدیرکل امور دانشجویان غیرایرانی وزارت علوم، همه مراکز و واحدهای دانشگاه آزاد امکان پذیرش دانشجوی خارجی غیربورس را نداشته و جذب دانشجوی خارجی در واحدهای مختلف این دانشگاه منوط به کسب مجوز از وزارت علوم است.
یکی از معضلات کنونی دانشگاه‌های کشور در جذب دانشجویان خارجی بورسیه تامین امکانات خوابگاهی است که دانشگاه آزاد در این زمینه با کمبود مواجه است.
با استانداردهای جهانی فاصله داریم
برای روشن‌تر شدن بحث با کارن خانلری، عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی تماس می‌گیرم و از او درخصوص چالش‌های پیشرو کشور درخصوص تسهیل جذب دانشجویان خارجی در کشور می‌پرسم. او در پاسخ به این پرسش با اشاره به اینکه مساله فقط به تسهیل نحوه پذیرش دانشجویان خارجی محدود نمی‌شود، می‌گوید: «برای جذب دانشجویان خارجی در گام اول باید استانداردهای دانشگاهی را با استانداردهای بین‌المللی مطابقت دهیم. شاید با شرایط و امکانات فعلی بتوانیم دانشجویان کشورهای جهان سومی را در دانشگاه‌های کشور جذب کنیم اما برای جذب دانشجویان کشورهای پیشرفته و توسعه‌یافته‌تر باید به فکر ارتقای استانداردها باشیم.» نماینده مسیحیان شمال کشور با اشاره به بنیه علمی کشور، یکی از راه‌های ایجاد انگیزه و رغبت در دانشجویان خارجی برای تحصیل در دانشگاه‌های ایران را افزایش اعتبار دانشگاه‌های کشور به لحاظ تولید علم دانسته و خاطرنشان می‌کند: «البته این مساله نیازمند کار و فعالیت تبلیغی و ترویجی نیز هست تا بتوانیم چهره واقعی دانشگاه‌های کشور را به جهان نشان دهیم.» وی با بیان اینکه درحال حاضر دانشگاه‌های دولتی ما با وجود برخورداری از بنیه علمی قوی
از لحاظ تولید علمی در جهان در رتبه‌های پایینی قرار دارند، می‌گوید:«یکی از جاذبه‌های تحصیلات تکمیلی برخورداری از توان تولید علمی بالاست که در قالب چاپ و انتشار مقالات کتب و اختراعات نمود می‌یابد.»
بودجه دولتی مانع رشد رویکرد
پژوهش محور
خانلری در پاسخ به این پرسش که چه علل و عواملی مانعی برای تولیدات علمی در کشور محسوب می‌شود، می‌گوید: «وابسته بودن تحصیلات تکمیلی به بودجه دولتی انگیزه برای پژوهش‌های کاربردی را کاهش می‌دهد.» خانلری مهم‌ترین عامل و انگیزه برای افزایش رویکرد پژوهش‌محور را ارتباط دانشگاه با صنعت و بازار عنوان کرده و با بیان اینکه صرف افزایش بودجه پژوهشی نیز راه به جایی نخواهد برد، می‌افزاید:«مادامی که بودجه دانشگاه‌های دولتی کشور از بیت‌المال پرداخت شود، دانشگاه از انگیزه‌یی کافی برای ارتباط‌گیری با بخش صنعت و بازار برخوردار نخواهد بود.» این نماینده مجلس، بنا کردن دانشگاه‌های کشور به بودجه دولتی را عاملی بازدارنده عنوان کرده و پیش‌شرط انجام کار پژوهشی جدی در دانشگاه‌های کشور را قطع شدن این بودجه دولتی می‌داند. البته از نظر این عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات، این مساله نباید آنی اتفاق بیفتد بلکه باید به صورت تدریجی و در یک دوران انتقالی محقق شود. خانلری در پاسخ به اینکه در فقدان بودجه دولتی دانشگاه‌ها برای تامین هزینه‌های خود باید چه مسیری در پیش گیرند، چاره را در حرکت دانشگاه‌ها به سمت خودکفایی و غیرانتفاعی شدن از طریق برقراری
ارتباط با بازار و صنعت دانسته و می‌افزاید: «البته درخصوص برخی رشته‌ها ازجمله رشته‌های علوم انسانی که از بازار مشخصی برخوردار نیستند، بودجه دولتی همچنان باید به این رشته‌ها تخصیص داده شود.» از نظر این نماینده مجلس، رشته‌های کاربردی و مهندسی از پتانسیل و ظرفیت بالایی برای گسترش همکاری‌هایی خود با بخش صنعت در زمینه ارائه پژوهش‌های کاربردی برخوردارند که در صورت تحقق، زمینه‌ساز پیشرفت و تحول کشور خواهد بود.
شایسته سالاری با ورود بخش خصوصی به بحث بورسیه
خانلری در ادامه سخنان خود با اشاره به اینکه منظور از بنیه علمی تحقیقات گذشته، سطح علمی اساتید و استعداد دانشجویان کشور است، تولید علمی را یک فاز کاملا متفاوت توصیف می‌کند که به معنای چگونگی ارائه یافته‌های علمی و نحوه کاربردی کردن آنهاست. از نظر نماینده مسیحیان شمال کشور، یکی دیگر از مشکلات و موانع در بحث جذب دانشجو، موضوع نگهداری و تامین اعتبار برای امکانات رفاهی ازجمله وضعیت نابسامان خوابگاه‌هاست. از نظر او مادامی که تصدیگری خوابگاه در اختیار دولت بوده و به سوی غیرانتقاعی شدن حرکت نکنیم با وجود افزایش بودجه، وضعیت تغییر چندانی نخواهد کرد. از او می‌پرسم: «آیا این غیرانتفاعی شدن در تضاد با توسعه عدالت آموزشی قرار نمی‌گیرد؟» و او در پاسخ می‌گوید: «منظور از حرکت به سوی غیرانتفاعی شدن این نیست که تحصیلات تکمیلی محدود به افرادی شود که پول و منابع مالی در اختیار دارند. برای هر دانشجو باید ورای بودجه‌های دولتی، شهریه‌یی پرداخت شود.» او با اشاره به اینکه در بسیای از کشورها، بخش خصوصی و شرکت‌هایی که دارای بخش تحقیق و توسعه هستند، دانشجویان را بورسیه می‌کنند، محدود بودن این روند به سازمان‌ها و ارگان‌های دولتی در
کشور را روند درستی ندانسته و می‌افزاید:«در کشورهای پیشرفته علاوه بر اینکه تلاش برای انتخاب دانشجویان شایسته و توانمند است از این دانشجویان استفاده بهینه نیز می‌شود.» از نظر عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس در سیستم دولتی علاوه بر شبهاتی که درخصوص نحوه گزینش و انتخاب افراد وجود دارد، مشخص نیست که چقدر بتوان از توانایی و استعدادهای دانشجویان به‌صورت بهینه استفاده کرد. خانلری با اشار ه به اینکه در بسیاری از کشورها برای انتخاب افراد شایسته و توانمند، کنکورها و روش‌های گزینشی برای اعطای بورسیه وجود دارد، می‌گوید: «با همکاری بخش خصوصی باید به سمت ایجاد بنیادها و صندوق‌هایی حرکت کنیم تا از دانشجویان در مقاطع تحصیلات تکمیلی حمایت شود.»
دانشجویان خارجی مبلغ چهره واقعی کشور
خانلری در پاسخ به این پرسش که دانشگاه‌های ایرانی از چه جذابیت‌های بالقوه‌‌یی در جذب دانشجویان خارجی برخوردارند، می‌گوید: «اگر بتوانیم طبق فرمایشات مقام معظم رهبری در جهت اسلامی کردن علوم انسانی گام برداریم و پیشرو باشیم از آنجا که بسیاری از کشورهای اسلامی به دنبال علوم انسانی اسلامی هستند، این امر با ایجاد جذابیت می‌تواند میزان جذب دانشجویان خارجی را افزایش دهد.» از نظر نماینده مسیحیان شمال کشور هر چند دیپلماسی علمی از جنبه‌یی می‌تواند به معنای جذب دانشجویانی باشد که در ادامه به پیام‌رسان‌هایی در مورد واقعیت‌های کشور بدل شوند اما اینکه ما این دانشجویان را به‌صورت بورسیه که با تحمیل فشار مالی بیشتر بر وزارت علوم همراه است، جذب کنیم، محلی از اعراب ندارد.
خانلری با اشاره به اینکه در چنین شرایطی، هزینه‌یی که برای حضور این دانشجویان می‌پردازیم به مراتب بیشتر از بر بهره‌یی است که از حضور آنها عایدمان می‌شود، می‌گوید: «برای نشان دادن چهره واقعی کشور روش‌های کم‌هزینه‌تری نیز وجود دارد که می‌توان از آنها بهره گرفت.» عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس با اشاره به اینکه در میان کشورهای منطقه تنها ترکیه توان رقابت علمی با ایران را دارد با تاکید بر بنیه علمی کشور می‌گوید:«ایران قادر به ایجاد شرایطی است که دانشجویان کشورهای منطقه بتوانند با صرف هزینه کمتر نسبت به دانشگاه‌های امریکایی و اروپایی از سطح آموزشی مشابه در ایران برخوردار شوند.» وی در پایان با تاکید مجدد بر اهمیت برقراری ارتباط میان دانشگاه، بخش خصوصی و صنعت می‌گوید: «ایجاد این ارتباط علاوه بر ایجاد جذابیت برای دانشجویان خارجی می‌تواند با ایجاد انگیزه در میان دانشجویان ایرانی، روند فرار مغزها و خروج تحصیلکردگان ایرانی از کشور را نیز کاهش دهد.»
زبان انگلیسی چالش اصلی اساتید و کارمندان دانشگاه
در همین رابطه با رضا منصوری، استاد دانشگاه و معاون پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در دوران اصلاحات تماس می‌گیرم و او در ارتباط با تسهیل جذب دانشجویان خارجی در کشور با اشاره به اینکه کشورهای مختلفی علاقه‌مند به فرستادن دانشجو به ایران هستند، می‌گوید:«دانشگاه‌های کشور بدون استثنا از آمادگی کمی برای پذیرش دانشجوی خارجی برخوردارند.» از وی اصلی‌ترین چالش پذیرش دانشجویان خارجی در ایران را جویا می‌شوم که در پاسخ ضمن اشاره به عدم تسلط دانشجویان خارجی به زبان فارسی می‌گوید: «اصلی‌ترین چالش این است که درصد کمی از اعضای هیات‌علمی قادر به ارائه دروس به زبان انگلیسی‌اند و این مساله در بخش کارمندی دانشگاه‌ها تشدید می‌شود.» وی درخصوص اینکه ادامه تحصیل در ایران چه جذابیتی برای به عنوان دانشجویان اروپایی می‌تواند داشته باشد با اشاره به اینکه این جذابیت به رشته بستگی دارد، می‌گوید: «در مورد مباحث اسلامی ازجمله الهیات یا ادبیات فارسی این جذابیت از دیرباز وجود داشته و دارد.» وی با اشاره به اینکه جذب دانشجویان خارجی بهتر است به دانشگاه‌هایی که در این زمینه دارای تجربه هستند، واگذار شود، از پتانسیل کشور برای جذب دانشجویان
در رشته‌های علوم و مهندسی نیز خبر داده و می‌گوید: «پذیرش دانشجوی خارجی در رشته‌های فوق باید سنجیده و همراه با ارتقای سطح کمی و کیفی امکانات آموزشی همراه شود.»
دانشگاه محل تولید علم، نه درآمدزایی
از منصوری که خود عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف است در این خصوص می‌پرسم که آیا افزایش پذیرش دانشجوی خارجی، عرصه را بر متقاضیان داخلی تحصیلات تحصیلی تنگ می‌کند یا نه و او دو عامل را در کاهش تقاضای داخلی برای تحصیلات تکمیلی دخیل دانسته و می‌گوید: «با گذر از موج جمعیتی و همچنین رشد و توسعه فرهنگی جامعه، تقاضا برای تحصیلات تکمیلی فروکش خواهد کرد.» وی با اشاره به اینکه توسعه تحصیلات تکمیلی در ایران به هیچ عنوان برنامه‌ریزی‌شده نبوده و صرفا تحت‌تاثیر فشار جمعیتی ایجاد شد، می‌گوید: «در طول 80 سالی که از تاسیس نهاد دانشگاه در کشور می‌گذرد، هیچگاه برای دانشگاه به عنوان یک نیاز اجتماعی برنامه‌ریزی نکرده‌ایم.» این کارشناس آموزش عالی با اشاره به اینکه جمعیت دانش‌آموزی کشور از 18.5میلیون نفر در سال 1380 به 13میلیون در سال جاری کاهش یافته است، وجود صندلی‌های خالی در دانشگاه‌ها و پذیرش دانشجو بدون کنکور را نشان از کاهش تقاضا برای تحصیلات تکمیلی در سال‌های آتی می‌داند. منصوری در پاسخ به اینکه آیا جذب دانشجوی خارجی می‌تواند برای کشور و وزارت علوم درآمدزایی کند با اشاره به اینکه درآمدزایی از طریق دریافت شهریه سطحی‌نگری است، جذب این دانشجویان خارجی در بازار کار که به تبع با تولید ارزش همراه خواهد بود را مقدم بر دریافت شهریه از دانشجویان خارجی برشمرده و می‌گوید: «دانشگاه باید یک بار برای همیشه جایگاه خود را در جامعه تعریف کند.» وی با اشاره به اینکه دانشگاه جایی برای فروش مدرک نیست، دانشگاه را محلی می‌داند که با تولید فکر و نیروی متخصص باید به حل و فصل مشکلات کشور بپردازد.
