میزان دسترسی خانوارها به دیگر خدمات بانکی مطلوب است
گروه بانک و بیمه
نتایج یک تحقیق نشان می‌دهد که دسترسی خانوارهای ایرانی به خدمات بانکی، سپرده‌گذاری دریافت وام و تعداد شعب بانکی در سطح مطلوبی قرار دارد.
به گزارش«تعادل» مجید عینیان در پژوهشی با عنوان«شمول مالی در ایران: مقایسه‌یی براساس معیارهای پایه‌یی گروه 20» شاخص‌های پایای شمول مالی گروه 20 شامل دسترسی افراد بالغ به بانک، تعداد افراد سپرده‌گذار و تعداد حساب سپرده به ازای هر هزار نفر، دسترسی به اعتبار افراد بالغ، تعداد قرض‌گیرندگان و تعداد وام‌های تسویه نشده و تعداد شعب خدمات‌دهنده در هر 100هزار نفر را بررسی کرده و رتبه ایران در منطقه و جهان را در شاخص‌های مختلف اعلام کرده است.
نویسنده پس از بررسی اهمیت مطالعه شاخص‌های شمول مالی در تدوین یک راهبرد بهبود شمول مالی به بررسی دسترسی خانوارهای ایرانی به خدمات مالی بر اساس منابع مختلف داده‌یی پرداخته است. معیارهای مورد بررسی در این گزارش از مجموعه شاخص‌های پایه شمول مالی گروه 20 انتخاب شده که یک مجموعه معیار مرجع است. بررسی داده‌های آمارگیری‌های بانک مرکزی، مرکز آمار ایران، بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول نشان می‌دهد که ایران از نظر دسترسی فیزیکی خانوارها به بانک و خدمات مالی و نیز دریافت وام در سطح نسبتا مطلوبی است.
دسترسی به بانک
براساس طرح آماری«بررسی دسترسی به خدمات مالی در مناطق شهری ایران در سال 1387» که بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران انجام داد 3/78درصد افراد بالغ (بزرگ‌تر از 18سال) شهری در بانک یا موسسات مالی غیربانکی حساب داشتند. پایگاه داده شمول مالی بانک جهانی(موسوم به گلوبال فیندکس) درصد افراد بالغ (بزرگ‌تر از 15سال) دارای حساب در موسسات مالی را 68/73درصد در سال 2011 و 18/92درصد در سال 2014 گزارش می‌کند. براساس داده‌های گلوبال فیندکس، ایران در سال 2011 بین 146کشور در رتبه 39 و در سال 2014 میان 157کشور در رتبه 26 قرار داشته است.
ایران در منطقه جایگاه اول را دارد و در رده‌بندی کشورهایی که از مناطق اروپا و امریکای شمالی نیستند فقط کشورهای زلاندنو، استرالیا، ژاپن، سنگاپور، هنگ‌کنگ و کره‌جنوبی پیش از ایران قرار دارند.
ایالات متحده امریکا با کمتر از 5/1درصد اختلاف در جایگاه 25 و بلافاصله پیش از ایران است. جایگاه ایران در این شاخص نشان‌دهنده این است که ایران از لحاظ دسترسی به حساب (شرط لازم سایر خدمات مالی) بسیار توسعه‌یافته است.
شاخص‌های بعدی رده دسترسی به بانک افراد بالغ عبارت است از تعداد افراد سپرده‌گذار به ازای هر1000 نفر بالغ و تعداد حساب‌های سپرده به ازای هر 1000 نفر بالغ که متاسفانه«آمارهای دسترسی مالی» صندوق بین‌المللی پول که منبع جهانی این شاخص است، داده‌یی برای ایران در این موضوع منتشر نکرده است.
دسترسی به اعتبار
یکی از مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین شاخص‌های شمول مالی دریافت وام افراد از موسسات مالی است. در شاخص‌های پایه گروه 20 شاخص اصلی این محور درصد افراد بالغی است که در سال گذشته از یک موسسه مالی تحت نظارت وام دریافت کرده‌اند. در پایگاه داده گلوبال فیندکس درصد افراد بالغ (بزرگ‌تر از 15سال) که از یک موسسه مالی وام گرفته‌اند، گزارش شده که ممکن است شامل موسسات مالی بدون نظارت نیز باشد. براساس این پایگاه داده‌یی، این شاخص برای ایران در سال 2011 برابر 65/30درصد و در سال 2014 برابر 56/31درصد و رتبه ایران در جهان در این دو سال به ترتیب اول و چهارم است. رتبه اول یا چهارم ایران در شاخص دسترسی به اعتبار افراد بالغ نکته‌یی شک‌برانگیز است که بررسی بیشتری را می‌طلبد.
گزارش بررسی دسترسی به خدمات مالی در مناطق شهری ایران در سال 1387 در مورد دریافت وام، آماری از افراد نداده و تنها به عرضه آمار در سطح خانوار پرداخته است. طبق این گزارش 5/13درصد خانوارهای شهری ایرانی در سال 1387 از موسسات مالی (شامل موسسات مالی بدون نظارت) وام دریافت کرده‌اند. از آنجا که در این آمار، هر فرد بالغ خانوار که وام دریافت کرده باشد، خانوار دارای وام محسوب می‌شود، آمار فردی باید کمتر از آمار خانوار باشد. با توجه به تعداد متوسط 75/2 بالغ برای خانوارهای شهری در سال 1387 حد پایین درصد افرادی که در سال گذشته از بانک‌ها و موسسات مالی وام دریافت کرده‌اند 9/4درصد است. در نتیجه عدد به دست آمده براساس آمارگیری بانک مرکزی در محدوده 9/4 تا 5/13درصد است که از عدد گزارش شده گلوبال فیندکس اختلاف زیادی دارد.
بررسی داده‌ها نشان می‌دهد 49/13درصد خانوارهای شهری و روستایی در سال 1387 وام غیرمسکن دریافت کرده‌اند. این عدد برای خانوارهای شهری 29/14درصد و برای خانوارهای روستایی 54/11درصد بوده است. در سال 1390(متناظر با 2011) 11/15درصد خانوارهای ایرانی وام (غیر از وام مسکن) دریافت کرده‌اند. این میزان در سال 1392 (متناظر با 2013) به 70/14درصد خانوارها کاهش یافته است. درصد خانوارهایی که موفق به دریافت وام مسکن شده‌اند در هیچ سالی بیش از 8/2 نبوده است؛ در حالی که برخی خانوارها که وام مسکن دریافت کرده‌اند، وام غیرمسکن نیز داشته‌اند و در نتیجه هیچگاه بیش از 1/19درصد خانوارها وام(اعم از مسکن و غیرمسکن) دریافت نکرده‌اند. در هر صورت با در نظر گرفتن اینکه آمار دریافت وام خانوار به طور واضح بزرگ‌تر از آمار دریافت وام افراد بالغ است، نتایج استفاده از داده‌های خام آمارگیری از هزینه‌ها و درآمدهای خانوارهای شهری و روستایی ایران نتایج دسترسی به خدمات مالی بانک مرکزی را تایید می‌کند. اگر تعداد افراد بالغی که در یک سال وام دریافت کرده‌اند 7درصد فرض شود، جایگاه ایران به رتبه 117 سقوط خواهد کرد.
خدمات‌دهی شعب
برای بحث نقاط خدمات‌دهی در شاخص‌های پایه شمول مالی گروه 20، تعداد شعب به ازای هر 100هزار نفر بالغ بررسی می‌شود. شاخص‌های دیگر ازجمله نقاط خدمات‌دهی الکترونیک تنها در مجموعه گسترش یافته شاخص‌های شمول مالی بررسی می‌شود. «آمارهای دسترسی مالی» صندوق بین‌المللی پول نشان می‌دهد در سال 2013 تعداد 72/27 شعبه بانک به ازای هر 100هزار نفر بالغ در ایران فعال بوده است؛ بدین‌ترتیب ایران جایگاه 43 را میان 186کشور کسب کرده است. براساس این پایگاه داده و نیز جمعیت افراد بالغ در ایران در سال2013 تعداد 16170 شعبه بانک در کل کشور بوده است. این آمار با محموعه تعداد شعب گزارش شده بانک‌ها و موسسات اعتباری مجاز ناسازگار است. مجموع شعب موسسات و بانک‌های دارای مجوز از بانک مرکزی در سال 1391 بالغ بر 22200 شعبه و در سال 1392 برابر 22639 شعبه بوده است. تخمین‌ها از تعداد شعب در سال 1393 بالغ بر 23600 شعبه است. بر این اساس؛ شاخص تعداد شعب به ازای هر 100هزار فرد بالغ برای ایران در سال 2013 برابر 81/38 و در سال 2014 برابر 48/40 خواهد بود؛ بدین‌ترتیب ایران در سال 2013 جایگاه 20 را در جهان کسب می‌کند.
این پژوهش توصیه کرده که با تشکیل کمیته بهبود شمول مالی با هدایت بانک مرکزی به گونه‌یی که بتواند برخی اقدامات بخش عمومی و هماهنگی برای انجام بخشی دیگر را انجام دهد و از سوی دیگر واسطه همکاری بخش خصوصی در گسترش خدمات مالی باشد؛ اهتمام بانک مرکزی به جمع‌آوری منظم آمارهای دسترسی مالی از سمت عرضه(طبق استانداردهای«آمارهای دسترسی مالی» صندوق بین‌المللی پول)؛ و اجرای طرح بررسی خانوارها به خدمات مالی توسط بانک مرکزی در بازه‌های منظم (هم‌اکنون بیش از 8 سال از تنها طرح بانک مرکزی برای جمع‌آوری آمار در این موضوع می‌گذرد) به بهبود شاخص‌ها در این زمینه کمک شود.
