پیشرفت تعاونی‌های نهضتی در کشورهای توسعه‌یافته
گروه تعاون هادی آذری
به دلیل آنکه ورود تعاونی به ایران از طریق دولت انجام شد، این بخش هنوز نتوانسته روی پای خود بایستد و به نوعی وابسته به دولت است. این در حالی است که در کشورهای توسعه‌یافته تعاونی‌ها توانسته‌اند خود را به اثبات رسانده و در برخی موارد از بخش خصوصی و دولتی پیشی بگیرند.
ویژگی‌های یک تعاونی «واقعی»
تعاونی در ذات‌شان موجودیت‌هایی هستند که در مااکیت اعضای خود قرار داشته و توسط آنها اداره می‌شوند و عملکردشان براین اساس است که به اعضای خود سود برسانند. با این حال شاید بد نباشد که نگاهی اجمالی به تمایزات میان ساختار، اصول و دستورکار تعاونی‌ها بیندازیم. در واقع در تعاونی‌ها منافع سرمایه، تابع منافع اعضا است که به‌صورت دموکراتیک تعیین و تعریف می‌شوند. در نتیجه تعاونی‌ها می‌توانند ابزاری قدرتمند برای یک دستورکار پیشرو قرار بگیرند. تعاونی‌ها در عمل می‌توانند بدیلی برای سرمایه‌داری شرکتی باشند که در آن منافع سرمایه بر دیگر جوانب زندگی اجتماعی و اقتصادی برتری و توفق دارد.
درحالی که این اهداف مترقی با ساختار تعاونی‌ها گره خورده‌اند، منافع اعضایی که یک تعاونی را اداره می‌کنند، به الزام با ارزش‌های سیاسی یا اجتماعی مشخص یکسان نیستند. این منافع به اندازه خود گروه‌های عضو در تعاونی متنوع هستند و تعاونی می‌کوشد تا منافع اعضا را تامین کند. به عنوان مثال، دو شرکت تعاونی CHS و CROPP که در زمینه بازاریابی محصولات ارگانیک فعالیت دارند، دو شرکت تعاونی کشاورزی هستند که توسط اعضای خود اداره می‌شوند.
درمقایسه انواع مختلف تعاونی‌ها، «شرکت» (corporate) بعضا با شرکت سرمایه‌داری مترادف گرفته می‌شود که در آن منافع سرمایه‌دار اولویت دارد. همان‌طور که پیش‌تر نیز اشاره شد، یک شرکت تجاری صرفا یک موجودیت تجاری است که مستقل از آنهایی مالکیت آن را دارا بوده یا آن را اداره می‌کنند، به صورت قانونی موجودیت دارد. تعاونی‌ها به عنوان شرکت وارد دو نوع قرارداد می‌شوند، هم نسبت به اعضای خود مسوولیت و تعهد دارند و هم مستقل از مالکان خود به عنوان یک موجودیت مستقل فعالیت تجاری دارند.
برهمین اساس، تعاونی‌ها نیز مانند دیگر شرکت‌ها برای شروع فعالیت یا گسترش خود، نیازمند سرمایه هستند. در صورتی که این سرمایه توسط اعضا تامین نشود، قانون (دربرخی ایالات امریکا مانند ویسکانسین و مینوسِتا) به تعاونی‌ها اجازه می‌دهد تا با فروش سهام ممتاز به افراد غیرعضو نسبت به تامین سرمایه مورد نیاز اقدام کند. با این حال، فروش سهام ممتاز به افراد غیرعضو برای آنها عضویت یا حق رای به‌دنبال ندارد. تعاونی CHS، یک فروشگاه تعاونی روستایی در ویسکانسین، از فروش سهام ممتاز توانست به عنوان راهی برای ارتقا و بهبود شرایط این تعاونی بهره گیرد. CHS به عنوان یک تعاونی کشاورزی که شکل‌گیری آن به اوایل قرن بیستم برمی‌گردد، حامی برنامه‌‌های آموزشی و عمرانی بسیاری بوده است. هرچند این برنامه‌ها ممکن است منعکس‌کننده گستره وسیعی از نگرش‌های سیاسی باشد، با این حال همگی در تاکید بر مساله آموزش مشترک هستند. بسیاری از تجارت‌های تعاونی رستایی شرکای فعالی در جوامع محلی خود محسوب می‌شوند. به کاربستن اصول تعاونی به حوزه‌های حساسی مانند تغییرات جوی، دستمزدها و نقش مالکیت و منافع شرکتی در دموکراسی مدنی، بسیار ارزشمند و حائز اهمیت است.
محدودیت تعاونی‌های تولیدی
مدیرکل تعاونی‌های توزیعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در این مورد به روزنامه تعادل می‌گوید: بعضی از دولت‌های اقتدارگرا که می‌خواهند امور اجتماعی را با فعالیت‌های اقتصادی سامان دهند، از طریق تعاونی‌ها به این حوزه وارد می‌شوند. طبعا این تعاونی‌ها ازجمله مسکن مهر و سهام عدالت تسهیل‌گر دولت از طریق ساماندهی اشخاص در قالب تعاونی است.
احمد بیگدلی‌شاملو با اشاره به اینکه تعاونی‌های تامین نیاز در مقاطعی تعاونی‌های دولت ساخته بودند که با هدف تاثیر امور اجرایی بخش بازرگانی کشور به وجود آمدند، می‌افزاید: توزیع کالا و تخصیص منابع از طریق این تعاونی‌ها صورت می‌گرفت. در حقیقت گاهی تعاونی‌ها ابزار اجرای سیاست‌های اجتماعی دولت هستند. بیشتر کشورهای توسعه‌یافته از مدل تعاونی‌های نهضتی که دولت‌ها در آن دخالت چندانی ندارند، پیروی می‌کنند. تعاونی‌های تامین نیاز در همه کشورها هست ولی تعاونی تولیدی در کشورهای محدودی وجود دارد.
به گفته وی، در 50سال گذشته رشد تعاونی‌های کشاورزی، مسکن و مصرف رفتند اگر 100درصد بوده در بقیه گرایش‌ها 150درصد بوده. در بخش‌هایی که نیاز به بازار سرمایه وجود دارد که بستگی به تفاوت‌هایی در تنوع تعاونی‌ها دارد.
تعاون اشتراک مهارت و تجمیع سرمایه‌ها
مشاور معاونت تعاون نیز نظرات خود را به شکل زیر اعلام کرده و می‌گوید: امیل دورکیم پدر علم جامعه‌شناسی یک مطلبی را در رابطه با مقایسه و کارکرد علم و دین دارد که می‌گوید: «کارکردهایی در دین هست که علم عاجز از برآورده شدن آن است.»
عسگر اسلام‌دوست می‌افزاید: ما هم می‌گوییم کارکردهایی در بخش تعاون وجود دارد که هیچ بخش دیگری نمی‌تواند آن را برآورده کند، نه بخش دولتی می‌تواند، نه بخش خصوصی. در وضعیت تعاون جهانی اعلام شد که 2.6میلیون تعاونی و یک‌میلیارد عضو در دنیا داریم. پس معلوم است که این بخش غیرموثر نیست و ترویج تعاون توسط اقتصاد کلاسیک و نئوکلاسیک هم بی‌دلیل نیست.
به گفته وی، بعد از انقلاب دولت خیلی در تعاونی‌ها رسوخ و پایه تعاونی‌ها را سست کرد. از مسوولان ما هم هستند که اعلام می‌کنند، تعاون ولی ایمان و اعتقاد به این تعاونی ندارند. باید نشست‌هایی باشد و مزیت‌های تعاونی بازگو شود. کشور با سونامی بیکاری مواجه است. باور کنید که تعاونی می‌تواند این معضل را حل کند. تعاونی‌ها باید فارغ‌التحصیلان شیلات، ثمره چوب، کشاورزی، ورزش، هنر، کامپیوتر، ادبیات و... اگر انسجام داده و از آنها حمایت کند در این صورت کار را به دست کاردان سپرده‌ایم و اینها یکی از دلایلی است که درصد پژوهش و تحقیقات در کشور پایین است و به دلیل این است که کار در دست افراد کاربلد نیست زیرا یک کارشناس بلافاصله واحد پژوهشی ایجاد می‌کند.
عسگر اسلام‌دوست در آخر تاکید می‌کند: تعاون اشتراک مهارت و تجمیع سرمایه‌هاست. در کشورهای دیگر اشتراک مهارت‌ها ایجاد شده و تجمیع سرمایه‌ها بار آمده و دولت هم کمک کرده است. کشتی‌هایی که اغلب در آب‌ها سرگردانند ایرانی زیاد دارد و غالبا هم لیسانس یا فوق‌لیسانس هستند. هرجا فراری هست نام ایرانی هم هست. دلیل آن این است که به این بخش نپرداختیم.
سلیمانی نیز با اشاره به اینکه مشکلی که داریم رابطه تعاون را با بخش خصوصی و دولتی تعریف نکردیم، به «تعادل» می‌گوید: دو الگوی کلی تعاون در جهان داریم. الگویی که در کشورهای پیشرفته رشد کردند که طبیعی بوده و دیگری الگویی تعاونی‌های در حال توسعه که توسط دولت‌ها وارد کشور و به عنوان ابزار سیاست‌های دولت استفاده شده‌اند. در کشورهای غربی اقتصاد آزاد است و هدفش کسب ثروت با ایجاد رقابت است. رقابت برای جامعه بشری دستاوردهای بسیار زیادی داشته است. این رقابت هر چند در کل تاثیر مثبت داشته اما ناکارآمدی‌هایی هم داشته است. چون منطق رقابت خشن است و رحم ندارد، هدف را می‌بیند بدون توجه به اطراف. همه افراد در جاهای مختلف از مزیت‌های رقابتی یکسان برخوردار نیستند. عدم مزیت یکسان در سطوح مختلف خود را نشان داد.
به گفته وی، در سطح اجتماعی افراد به لحاظ پایگاه اجتماعی، منابع مالی و خانوادگی از مزایای مساوی نیستند. در واقع ما گروه‌هایی در حاشیه را خواهیم داشت. همه بخش‌های اقتصادی هم از مزیت‌های یکسان برخوردار نیستند. مناطق جغرافیایی هم از مزیت‌های اقتصادی یکسان برخوردار نیستند. در کلان نظام اقتصاد بازار در سطح گروه‌های اقتصادی، مناطق جغرافیایی و بخش‌های اقتصادی نقص وجود دارد. در کشورهای پیشرفته این عدم تعادل گسترش پیدا کرده است. در حوزه زیرساخت‌ها هم به لحاظ میزان سرمایه، بخش خصوصی وارد نمی‌شود چون توان مالی بالایی ندارد. برای برطرف کردن این کاستی نظام سرمایه‌داری و بازار آزاد، تعاونی‌ها در این اوضاع رشد کردند. در کشورهای در حال توسعه تعاون ابزاری برای توسعه بود.
سلیمانی در ادامه با بیان اینکه در کشورهای دیگر جایگاه تعاون مشخص و تعریف شده است، می‌افزاید: 98درصد تامین منابع تعاونی روستایی را بانک مرکزی می‌دهد در صورتی که در ایران بانک مرکزی، تعاون را قبول ندارد. تعاون یک حوزه فرابخشی است در صورتی که سیستم کشور ما بخشی است. در این نظام بخشی، موضوعات فرابخشی (محیط‌زیست، تعاونی‌ها، جوانان، زنان و...) جایگاه خود را پیدا نمی‌کند. در راس ساختار توسعه کشور باید مشخص شود که تعاون چه نقشی را ایفا می‌کند و چه مقدار از بار بزرگ تولید به عهده تعاون است. این تعریف نشده و مورد تایید سیاست‌های اداری کشور قرار نگیرد تعاون سرگردان خواهد ماند.
