خواب آشفته نفت
امروز اول مرداد است. 27روز مانده به کودتایی که داغی بر پیشانی تاریخ ایران محسوب می‌شود. کودتایی که ریشه‌هایش بیش از هر چیز در «نفت» تنیده شده است. محمدعلی موحد، مورخ برجسته در کتاب «خواب آشفته نفت» از نگاهی جذاب و خواندنی به وقایع آن روزها پرداخته است. از امروز تا تا 28مرداد، هر روز بخشی از کتاب «خواب آشفته نفت» در ستون روزنامه «تعادل» به چاپ خواهد رسید. وقایعی که آگاهی از آنها برای هر ایرانی ضروری به نظر می‌رسد. نخستین ستون از صفحه 78 و 79 کتاب خواب آشفته نفت انتشارات کارنامه برگزیده شده است.
آغاز ماجرا
در نیمه دوم سال 1322 (پاییز 1943) نمایندگانی از کمپانی‌های شل، سینکلر و استاندارد واکیوم به ایران آمدند و مذاکراتی را با نمایندگان دولت آغاز کردند. مقصود از این مذاکرات تحصیل امتیاز نفت در نواحی شمال و جنوب شرقی ایران بود و به دنبال آن دولت ایران دو نفر کارشناس امریکایی را به نام‌های هوور و کُرتیس برای مشورت به ایران دعوت کرد. همین دو کارشناس چندی پیش به عنوان مشاوران دولت ونزوئلا به آن کشور رفته و فرمول معروف پنجاه-پنجاه یا تنصیف منافع بین دولت صاحب نفت و کمپانی‌های نفتی را پایه‌ریزی کرده بودند.
در آن زمان جنگ جهانی به پایان خود نزدیک می‌شد و ایران در اشغال نظامی متفقین (بریتانیا، شوروی و امریکا) بود. متفقین متعهد بودند که ظرف 6 ماه پس از پایان جنگ جهانی نیروهای خود را از ایران بیرون ببرند. مذاکرات محرمانه و رایزنی‌های مربوط به نفت که از آبان سال 1322 در زمان دولت سهیلی آغاز شده بود به زودی از پرده در افتاد و خبر آن در روزنامه‌ها انعکاس یافت و بحث در باره آن سرانجام در اواسط سال 1323، که دولت ساعد بر سر کار بود، به مجلس کشانیده شد. در 19مرداد ماه آن سال طوسی، نماینده بجنورد و دکتر رضا رادمنش (سخنگوی فراکسیون حزب توده ایران) از دولت خواستند که جریان این مذاکرات و رفت و آمدها را به مجلس گزارش دهد. دکتر رادمنش در سخنان خود شتابزدگی دولت برای دادن امتیاز به خارجیان را نکوهید و گفت: «بنده با رفقایم با دادن امتیازات به دولت‌های خارجی به طور کلی مخالفیم. همانطور که ملت ایران توانست راه‌آهن را خودش احداث کند بنده یقین دارم که با کمک مردم و سرمایه داخلی ما میتوانیم تمام منابع ثروت این مملکت را استخراج و شاید بتوانیم به موضوع بدبختی مردم این مملکت بهبودی بدهیم.»
نخست‌وزیر (محمد ساعد) در پاسخ آن دو نماینده افشا کرد که دو شرکت شل و استاندارد واکیوم پیشنهادهایی درخصوص نفت داده بودند، بعد هم پیشنهادی از سوی کمپانی امریکایی سینکلر رسید. ساعد گفت: «دولت برای بررسی این پیشنهادها دو نفر کارشناس (کرتیس و هوور) را که سابقه و تخصص در امور مربوط به نفت دارند، استخدام کرده است.» ساعد اطمینان داد که اقدامات دولت «جنبه مطالعاتی داشته و هیچ تصمیمی پیش از آنکه به مجلس اطلاع داده شود، گرفته نخواهد شد. «مجلس هر تصمیمی اتخاذ کند، دولت هم تابع نظریات مجلس است.»
