تعداد روزهای خشک در اکثر نقاط کشور افزایش می‌یابد و مناطق غرب (استان‌های ایلام، کردستان، لرستان و کرمانشاه) و جنوب شرق (استان‌های سیستان و بلوچستان و کرمان) بیشترین روزهای خشک را تجربه خواهند کرد و افزایش روزهای خشک موجب وقوع خشکسالی در اکثر نقاط کشور خواهد شد
کاهش بارش و افزایش دما در اکثر مناطق کشور به ویژه در البرز و زاگرس، اکثر تالابهای کشور را با کاهش قابل ملاحظه آب روبه‌رو کرده و زندگی حیوانات، پرندگان و گونه‌های گیاهی ساکن در این تالاب‌ها در مخاطره خواهد بود و کاهش بارش در مناطق شمالی کشور موجب می‌شود آب کافی برای کشت برنج تامین نگردد
مقدمه
فعالیت‌های بشری و مصرف انرژی‌های فسیلی از مهم‌ترین عوامل وضعیت جو و تغییرات اقلیمی بوده و در صورت ادامه روند موجود، تغییرات اقلیمی شدیدی (به‌صورت گرمایش جهانی) در دهه‌های آینده به وقوع خواهد پیوست. براساس شبیه‌سازی مدل‌های اقلیمی انتظار می‌رود تا سال 2100 میلادی (طی 85 سال آینده) دمای
کره‌زمین یک تا 5/3درجه سانتیگراد افزایش یابد. بدیهی است تغییرات اقلیمی آسیب‌هایی را در حوزه‌های مختلف چه در سطح جهانی و چه در سطح ملی کشورها به همراه خواهد داشت. جدی‌ترین اثرات تغییرات اقلیم در ایران در دهه‌های آتی بر نزولات جوی، منابع آب، وضعیت بهداشت، تنوع زیستی و... منعکس خواهد شد. براساس نتایج شبیه‌سازی‌های انجام شده، ایران ازجمله کشورهایی است که طی دهه آتی با افزایش دما، کاهش میزان بارش، کاهش روزهای یخبندان، افزایش روزهای داغ و... مواجه خواهد شد. با توجه به اهمیت هر یک از رویدادهای متاثر از تغییرات اقلیمی بر منابع تولید کشاورزی، در این گزارش پس از نگاهی اجمالی به پیش‌بینی وضعیت آینده اقلیمی ایران، اثرات و آسیب‌های ناشی از تغییرات اقلیمی بر منابع آب، جنگل‌ها و مراتع، نواحی ساحلی، تنوع زیستی و کشاورزی، دامداری و شیلات مورد بررسی قرار گرفته است.
چشم‌انداز وضعیت اقلیمی ایران
براساس نتایج شبیه‌سازی‌های انجام شده در زمینه تغییرات متغیرهای آب و هوایی تا سال 2040 میلادی (25 سال آتی) نسبت به دوره 2005-1976 (دوره پایه مشاهداتی)، توسط IPCC تغییرات اقلیمی در ایران پیامدهای زیر را به دنبال خواهد داشت:
- متوسط میزان بارش 9درصد کاهش خواهد یافت.
- متوسط دمای کشور حدود یک درجه سانتیگراد افزایش خواهد یافت.
- تعداد بارش‌های سنگین و سیل‌آسا تا 40درصد افزایش خواهد یافت.
- تعداد روزهای داغ (دمای بیش از 30 درجه سانتیگراد) در اکثر نقاط کشور افزایش می‌یابد و این افزایش در جنوب شرق کشور (استان‌های سیستان و بلوچستان و کرمان) بیش از مناطق دیگر خواهد بود.
- تعداد روزهای یخبندان در اکثر نقاط کشور کاهش خواهد یافت و بیشترین کاهش در شمال‌غرب کشور (استان‌های آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل) خواهد بود.
- تعداد روزهای خشک در اکثر نقاط کشور افزایش می‌یابد و مناطق غرب (استان‌های ایلام، کردستان، لرستان و کرمانشاه) و جنوب شرق (استان‌های سیستان و بلوچستان و کرمان) بیشترین روزهای خشک را تجربه خواهند کرد.
- افزایش روزهای خشک موجب وقوع خشکسالی در اکثر نقاط کشور خواهد شد.
اثر تغییرات اقلیمی بر منابع آب کشور
منابع آب کشور ازجمله بخش‌هایی است که به‌طور جدی از تغییرات اقلیمی متاثر خواهد شد و حوزه‌های وسیعی از آن شامل منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی، سازه‌های آبی، شبکه‌های آب و فاضلاب، شبکه‌های آبرسانی شهری، ایستگاه‌های پمپاژ و سازه‌های مرتبط با بخش آب با پیامدهای قابل ملاحظه‌یی روبه‌رو خواهند بود. برخی از این پیامدها در ادامه آمده است:
- امنیت سازه‌های آبی کشور با افزایش تعداد بارش‌های سنگین و سیل‌آسا با ریسک بیشتری روبه‌رو خواهد بود.
- سرانه ذخایر آبی کشور تا حدود 1300 مترمکعب کاهش خواهد یافت.
- با افزایش یک درجه سانتیگراد دمای کشور، معادل 13میلیارد مترمکعب منابع آبی کشور از طریق تبخیر از دسترس خارج می‌شود و این تهدید بزرگی برای منابع روباز آبی کشور است.
- رژیم کمی و کیفی منابع آب سطحی و ذخایر برف و یخچال تغییر خواهد کرد و این امر منجر به افزایش رواناب در زمستان و کاهش آن در بهار خواهد شد.
- رواناب در 5 حوضه آبریز کشور افزایش و در 30 حوضه کاهش خواهد یافت. بیشترین کاهش رواناب در حوضه‌های کرخه (38درصد) و کارون (36درصد) خواهد بود. رواناب حوضه‌های آبریز تالش و انزلی 12درصد افزایش خواهد یافت.
- استان‌های خوزستان، فارس، چهارمحال و بختیاری،
کهگیلویه و بویراحمد و اصفهان با بیشترین کاهش رواناب روبه‌رو خواهند شد.
- با توجه به اینکه 90درصد تولید برقابی در حوضه‌های کارون و کرخه انجام می‌شود، با کاهش بارش و رواناب در این حوضه‌ها، کاهش تولید نیروگاه‌های برقابی کشور در 25 سال آتی قطعی است.
اثر تغییرات اقلیمی بر جنگل‌ها
و مراتع کشور
هم‌اکنون مساحت جنگل‌های کشور حدود 2/14میلیون هکتار است و حدود 6/7درصد مساحت کشور از جنگل تشکیل شده است. این درحالی است که براساس معیارهای بین‌المللی هر کشوری با مساحتی کمتر از 25درصد جنگل نسبت به مساحت کل آن، کشوری در موقعیت بحران زیست محیطی است. سطح مراتع کشور درحال حاضر 7/84میلیون هکتار است و سهم مراتع از کل مساحت کشور 52درصد است. تغییرات اقلیمی بر جنگل‌ها و مراتع کشور اثراتی به شرح زیر خواهد داشت:
- کاهش بارش اثرات قابل توجهی بر جنگل‌های شمالی و به خصوص بر گونه‌های جنگلی مانند توسکا و توسکای ییلاقی و گونه‌های سازگار شده جنگل‌های قدیمی خواهد داشت.
- با افزایش دما و شوری آب خلیج فارس و دریای عمان، جنگل‌های ماندابی این حوزه مورد تهدید قرار خواهند گرفت.
- با کاهش پوشش‌های گیاهی مراتع براثر کاهش بارش و بارش‌های سیل‌آسا در این مراتع، فرسایش خاک افزایش یافته و موجب تشدید فقر پوشش گیاهی مراتع خواهد شد.
- لازم به ذکر است که ارزش زیست محیطی جنگل‌ها و مراتع بیش از ارزش اقتصادی آنها است. به‌طور مثال تنها 25درصد ارزش هر هکتار مرتع مربوط به تولید علوفه است و 75درصد آن دارای کارکرد زیست محیطی است.
5- اثر تغییرات اقلیمی بر نواحی ساحلی
نواحی ساحلی ایران در سه منطقه دریای خزر (نواحی ساحلی شمال کشور)، خلیج فارس و دریای عمان (نواحی ساحلی جنوب کشور) قرار دارد. ایران دارای 2700کیلومتر خط ساحلی است و 10میلیون نفر در مناطق ساحلی کشور زندگی می‌کنند. فعالیت اقتصادی اصلی ساکنین نواحی ساحلی شمال کشور، کشاورزی، ماهیگیری و گردشگری است و در نواحی ساحلی جنوب کشور، ماهیگیری، کشتیرانی و صنعت فعالیت‌های اصلی اقتصادی هستند. تغییرات اقلیمی براین نواحی اثرات مختلفی دارد. این اثرات شامل موارد زیر هستند:
- تا سال 2040 میزان بارش در رودخانه ولگا افزایش خواهد یافت. با توجه به اینکه بیش از 80درصد آب ورودی به دریای خزر از این رودخانه تامین می‌شود، سطح دریای خزر افزایش خواهد یافت.
- کاهش بارش، افزایش دما و فعالیت‌های انسانی موجب کاهش پوشش گیاهی و کاهش رواناب در حوضه دریای خزر می‌شود و فرسایش خاک و کاهش زاد و ولد ماهیان مهاجر از دریا به رودخانه‌ها را به همراه خواهد داشت.
- افزایش دما باعث شوری آب می‌شود و از این طریق بر زندگی آبزیان تاثیر خواهد گذاشت.
- با کاهش بارش و افزایش دما در مناطق غربی و همسایگان غربی کشور، میزان گرد و غبار افزایش می‌یابد و بر شدت کدورت و میزان بار رسوبی خلیج فارس افزوده خواهد شد.
- شدت و فرکانس توفان‌های دریای عمان به دلیل فقر پوشش گیاهی ناشی از کاهش بارش در سواحل این دریا، فرسایش خاک و ورود رسوبات به دریا افزایش می‌یابد.
اثر تغییرات اقلیمی بر تنوع زیستی کشور
یکی از مهم‌ترین پیامدهای تغییرات اقلیمی کشور در حوزه تنوع زیستی است. ایران دارای 100 تالاب بزرگ و 3450 رودخانه دایمی و فصلی است که محل زیست طبیعی انواع گونه‌های جانوری و گیاهی است. تغییرات اقلیمی بر تنوع زیستی دارای آثاری به شرح زیر خواهد بود:
- کاهش بارش و افزایش دما در اکثر مناطق کشور به ویژه در البرز و زاگرس، اکثر تالابهای کشور را با کاهش قابل ملاحظه آب روبه‌رو کرده و زندگی حیوانات، پرندگان و گونه‌های گیاهی ساکن در این تالاب‌ها در مخاطره خواهد بود.
- زنجیره زاد و ولد حیوانات وحشی تغذیه‌کننده از مراتع کشور در معرض تهدید قرار خواهد گرفت.
- افزایش دما کاهش زاد و ولد گونه‌های جانوری و پرندگان را موجب خواهد شد و مهاجرت پرندگان از کشور را افزایش خواهد داد.
- افزایش دما، کاهش طول زمستان و بهار زودرس بر چرخه تولیدمثل گیاهان و جانوران تاثیر خواهد داشت.
- جنگل‌های بلوط در زاگرس و بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی به ویژه کروکودیل ایرانی براثر تغییرات اقلیمی در معرض خطر قرار خواهند گرفت.
اثر تغییرات اقلیمی بر فعالیت‌های کشاورزی کشور
- بخش کشاورزی طیف گسترده‌یی از فعالیت‌ها از قبیل تولید محصولات زراعی، باغی و گلخانه‌یی، دامداری، پرورش طیور، کرم ابریشم و زنبور عسل، آبزی‌پروری و... را شامل می‌شود. با توجه به وابستگی شدید فعالیت‌های کشاورزی در ایران به شرایط جوی به ویژه میزان بارش، تغییرات اقلیمی آثار شدید و تعیین‌کننده‌یی بر بخش کشاورزی خواهد داشت. براساس نتایج شبیه‌سازی‌های انجام شده تغییرات اقلیمی آثار زیر را بر بخش کشاورزی به همراه خواهد داشت:
- با کاهش بارش و افزایش دما، افزایش نمکزارها و کاهش اراضی قابل کشت قطعی است.
- کاهش میزان بارش و افزایش دما در اکثر نقاط کشور به ویژه در مناطق غرب و جنوب غربی، موجب کاهش قابل ملاحظه پوشش گیاهی و عملکرد محصولات دیم خواهد شد. شایان ذکر است که هم‌اکنون بیش از 50درصد اراضی کشاورزی ایران به صورت دیم کشت می‌شوند.
- تولید غلات کشور تا سال 2020 تا 5درصد، تا سال 2050 تا 10درصد و تا سال 2080 تا 30درصد کاهش می‌یابد.
- عملکرد گندم دیم در سال 2025 تا 20درصد و تا سال 2050 تا 33درصد کاهش خواهد یافت.
- کاهش بارش در مناطق شمالی کشور موجب می‌شود آب کافی برای کشت برنج تامین نگردد و این امر کاهش تولید برنج در کشور را به همراه خواهد داشت.
- قیمت غلات در سال 2020 تا 15درصد و در سال 2050 تا 20درصد نسبت به سال 1990 افزایش خواهد یافت.
- افزایش دما در فصول سرد سال باعث افزایش علف‌های هرز، آفات و بیماری‌های گیاهان می‌شود و از این طریق موجب افزایش هزینه تولید و استفاده بیشتر از سموم و آفتکش‌ها و آلودگی محیط‌زیست خواهد شد.
- افزایش دما و کاهش بارش موجب کاهش تولید محصولات زراعی و علوفه خواهد شد و این امر بر عملکرد فعالیت‌های دامداری و پرورش طیور نیز تاثیر خواهد گذاشت.
- افزایش دما در فصل گرما موجب استرس‌های دمایی دام و طیور خواهد شد و از این طریق نیز بر میزان تولید گوشت و شیر در کشور تاثیر خواهد گذاشت.
- کاهش بارش در اکثر نقاط کشور موجب کاهش ظرفیت‌های کمی و کیفی مراتع و کاهش تولید محصولات دامی خواهد شد.
- افزایش دما و کاهش رواناب ورودی رودخانه‌ها به دریای خزر و آلودگی این رودخانه‌ها موجب کاهش ماهیان دریای خزر خواهد شد.
- افزایش دما و شوری آب به همراه تغییر در جریانات اقیانوسی در اقیانوس هند، بر زندگی ماهی تن تاثیر منفی خواهد داشت.
- افزایش دما صنعت پرورش ماهیان سردآبی (ماهی قزل‌آلا) را به‌شدت متاثر می‌کند و با کاهش دما و رواناب رودخانه‌ها، آب مورد نیاز برای پرورش ماهیان گرم‌آبی کاهش خواهد یافت.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
- تغییرات اقلیمی طی 25 سال آینده از طریق تغییر متغیرهای آب و هوایی حوزه‌های مختلفی از منابع تولید کشاورزی ایران را متاثر خواهد کرد و از این طریق آسیب‌هایی براین منابع وارد خواهد شد. کاهش متوسط بارش به میزان 9درصد، افزایش یک درجه دمای کشور، 40درصد افزایش بارش‌های سنگین و سیل‌آسا، کاهش تعداد روزهای یخبندان و افزایش روزهای داغ و خشک و وقوع خشکسالی از مهم‌ترین ویژگی‌های چشم‌انداز اقلیمی ایران تا سال 2040 میلادی است.
- در حوزه منابع آب، تغییر اقلیمی امنیت سازه‌های آبی کشور را تهدید، ذخایر آبی را کاهش، تبخیر منابع آبی را افزایش و رژیم کمی و کیفی منابع آب را تغییر خواهد داد. افزایش دما و کاهش بارش موجب کاهش رواناب در 30 حوضه آبریز کشور ازجمله کرخه و کارون و افزایش رواناب در 5 حوضه آبریز به ویژه حوضه‌های تالش و انزلی خواهد شد. به دلیل کاهش شدید آب‌های سطحی و رواناب در دو حوضه آبریز کرخه و کارون میزان تولید برق‌آبی کشور با کاهش قطعی مواجه است.
- کاهش بارش اثرات قابل توجهی بر جنگل‌های شمال خواهد داشت و از طریق افزایش شوری آب دریای عمان و خلیج فارس جنگل‌های ماندابی این مناطق در معرض تهدید قرار خواهند گرفت. بارش‌های سیل‌آسا موجب فرسایش خاک و به همراه کاهش بارش موجب فقر پوشش گیاهی مراتع خواهد شد.
- به واسطه افزایش بارش در حوضه رودخانه ولگا در روسیه، سطح دریای خزر افزایش خواهد یافت. به دلیل افزایش دما و کاهش بارش در مناطق غربی کشور میزان گردوغبار افزایش می‌یابد و با شدت گرفتن توفان‌های دریای عمان به همراه فقر پوشش گیاهی فرسایش خاک در حوضه این دریا افزایش خواهد یافت.
- با کاهش بارش و افزایش دما حجم آب اکثر تالابهای کشور کاهش و از این طریق زندگی بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض تهدید خواهد بود.
- سطح نمکزارها با کاهش بارش و افزایش دما افزایش خواهد یافت و در نتیجه سطح اراضی زیرکشت با کاهش روبه‌رو خواهد شد. میزان تولید غلات در کشور تا سال 2020 میلادی تا 5درصد، تا سال 2050 تا 10درصد و تا سال 2080 میلادی تا 30درصد کاهش خواهد یافت. عملکرد گندم تا سال 2025 به میزان 20درصد و سال 2050 تا 33درصد کاهش خواهد یافت و با کاهش منابع آب در استان‌های شمالی کشور میزان تولید برنج نیز با کاهش روبه‌رو خواهد شد. با کاهش تولید محصولات زراعی و علوفه میزان تولید محصولات دامی و طیور نیز کاهش خواهد یافت. افزایش دما ضمن تاثیرگذاری بر ماهیان دریای خزر و ماهی تن در اقیانوس هند، بر صنعت آبزی‌پروری نیز اثر نامطلوب خواهد داشت.
- بدین‌ترتیب طی سال‌های آینده تغییرات اقلیمی منابع تولید در بخش کشاورزی و محیط‌زیست را با آسیب‌های گسترده و
قابل‌توجهی روبه‌رو خواهد کرد و کاهش ظرفیت‌های تولید در این بخش و بحران منابع آب و خاک و زیست محیطی کشور که در سال‌های اخیر روند فزاینده‌یی یافته‌‌اند را تشدید خواهد کرد. در چنین شرایطی رصد و مدیریت پیامدها و آسیب‌های تغییرات آب و هوایی می‌تواند تا حدودی این آسیب‌ها را کاهش داده و از نابودی کامل ظرفیت‌های تولید جلوگیری کند. از این رو هم‌اکنون تغییر و اصلاح الگوی تولید محصولات کشاورزی به سمت محصولات با آب‌بری کمتر، اصلاح الگوی مصرف آب در بخش‌های مختلف به ویژه بخش کشاورزی، اصلاح الگوی مصرف مواد غذایی و محصولات کشاورزی به سمت مصرف بهینه و کاهش ضایعات، مدیریت و کنترل فرسایش خاک، ارتقای بهره‌وری منابع تولید، استفاده بیشتر از انرژی‌های غیرفسیلی، مدیریت احداث سازه‌های آبی به سمت تحدید ساخت نیروگاه‌های برقابی در مناطق در معرض تهدید و... نه یک انتخاب بلکه یک ضرورت گریزناپذیر در مواجهه و مدیریت پیامدها و آسیب‌های تغییرات اقلیمی در کشور است. به علاوه کشور باید با توجه به محدودیت منابع پایه از یک‌سو و رشد جمعیت از سوی دیگر موضوع تامین امنیت غذایی را با نگاه به بیرون و استفاده از ظرفیت‌های فراسرزمینی مورد توجه قرار
دهد.
