از ويراني بم تا درسهاي تابآوري
زلزله ويرانگر پنجم ديماه ۱۳۸۲ با بزرگي ۶.۶ ريشتر، شهر تاريخي بم را در چند ثانيه به تلي از آوار تبديل كرد؛ فاجعهاي كه با جانباختن دهها هزار نفر، تخريب گسترده بافت شهري، بافت تاريخي ارگ بم و از بين رفتن زيرساختها، به يكي از تلخترين حوادث طبيعي تاريخ ايران تبديل شد.
زلزله ويرانگر پنجم ديماه ۱۳۸۲ با بزرگي ۶.۶ ريشتر، شهر تاريخي بم را در چند ثانيه به تلي از آوار تبديل كرد؛ فاجعهاي كه با جانباختن دهها هزار نفر، تخريب گسترده بافت شهري، بافت تاريخي ارگ بم و از بين رفتن زيرساختها، به يكي از تلخترين حوادث طبيعي تاريخ ايران تبديل شد.
به گزارش ايسنا، سحرگاه پنجم ديماه، زماني كه بيشتر مردم بم در خواب بودند، زمين ناگهان لرزيد و شهري با پيشينهاي كهن را در هم شكست. خانههاي خشتي و فرسوده، كوچههاي باريك و زيرساختهاي ناپايدار، تاب اين زمينلرزه سهمگين را نداشتند و در مدت كوتاهي، زندگي عادي در بم متوقف شد. شدت تخريب بهگونهاي بود كه شهر در ساعات نخست عملاً از چرخه خدماترساني خارج شد و امدادرساني با دشواريهاي فراوان آغاز شد.
در سالروز زلزله تلخ بم، به سراغ حسين ظفري، سخنگوي مديريت بحران كشور رفتيم؛ مديري كه در آن روزهاي سياه، در ميدان حادثه حضور داشت و از نزديك درد، ويراني و تلاش براي نجات جان انسانها را لمس كرده بود.
حسين ظفري، سخنگوي مديريت بحران كشور در گفتوگو با ايسنا با اشاره به سالگرد زلزله بم، از آن روزها ميگويد: در پنجم ديماه سال ۱۳۸۲ شهر تاريخي بم با زمينلرزهاي ويرانگر لرزيد؛ حادثهاي كه نه تنها شهر بم، بلكه دل همه مردم ايران را به درد آورد. در اين زلزله حدود ۳۲ هزار نفر از مردم بم و بروات، جان خود را از دست دادند و نزديك به ۹۸ درصد ساختمانهاي شهر دچار آسيبهاي جدي شدند و حتي بخش عمدهاي از آنها بهطور كامل تخريب شد.
وي ميافزايد: در زلزله بم علاوه بر تلفات انساني گسترده، خسارتهاي جبرانناپذيري به زيرساختهاي حياتي شهر بم وارد شد كه همين موضوع باعث شد اين شهر در همان لحظات اوليه پس از وقوع زلزله، عملاً توان خدماترساني از سوي سازمانها و دستگاههاي مسوول را از دست بدهد. بررسيها و مطالعات انجام شده بعد از حادثه از سوي كارشناسان نشان داد كه بخش قابل توجهي از ساختمانهاي آسيبديده به دليل بيتوجهي به ضوابط و آييننامههاي فني و مهندسي و نبود نگاه مهندسي در ساختوسازها دچار تخريب شديد شده بودند.
ظفري درباره روند امدادرساني در ساعات ابتدايي حادثه ميگويد: بلافاصله پس از مخابره خبر زلزله، تيمهاي امدادي از مناطق مختلف كشور به سمت بم اعزام شدند، اما آسيبديدگي راههاي ارتباطي اطراف شهر، تخريب معابر داخلي و همچنين دوري بم از مركز استان، امدادرساني زميني را با مشكلات جدي مواجه كرد. به همين دليل تمركز عمليات به سمت امدادرساني هوايي و انتقال مجروحان از طريق ناوگان هوايي كشور معطوف شد.
در اين شرايط، شهيد احمد كاظمي كه در آن زمان فرمانده نيروي هوايي سپاه پاسداران انقلاب اسلامي بود، با شجاعت شخصاً هدايت پرواز را بر عهده گرفت و هواپيماي خود را در فرودگاه متروكه و بلااستفاده شهر بم به زمين نشاند؛ فرودگاهي كه حتي پيش از زلزله نيز كاركرد موثري نداشت. همزمان شهيد حاج قاسم سليماني كه رفاقتي ديرينه با شهيد احمد كاظمي داشت، خود را به شهر بم رساند و در همان ساعات و ۴۸ ساعت اوليه پس از حادثه، پايههاي اصلي عمليات امداد و نجات در اين شهر شكل گرفت. سخنگوي مديريت بحران كشور از ابتكار انجامشده در فرودگاه بم ميگويد و توضيح ميدهد: به دليل آسيبديدگي برج مراقبت فرودگاه، شهيد احمد كاظمي با خلاقيت و ابتكار، يك دستگاه خودروي آتشنشاني موجود در منطقه را با اعمال تغييراتي به برج مراقبت موقت تبديل كرد و كنترل پروازها را شخصاً به دست گرفت. در نتيجه اين اقدام وي، هر ۱۲ دقيقه يك هواپيما يا بالگرد ملخي از فرودگاه بم به پرواز درميآمد و مجروحان را به شهرهاي مختلف كشور ازجمله تهران، مشهد، اصفهان، تبريز و شيراز منتقل ميكرد.
وي خاطرنشان ميكند: در جريان اين عمليات گسترده، بيش از ۳۰ هزار مجروح از طريق ناوگان هوايي جابهجا شدند و همين مديريت و هماهنگي كمنظير هوايي، نقش تعيينكنندهاي در جلوگيري از وقوع فاجعهاي بزرگتر و نجات جان هزاران نفر از مردم شهر بم ايفا كرد.
ظفري در ادامه تشريح ابعاد زلزله بم در سال ۱۳۸۲ تصريح ميكند: در آن مقطع زماني، فرودگاه بم به يكي از پرترافيكترين فرودگاههاي جهان تبديل شده بود؛ ابتكاري كه با مديريت و خلاقيت شهيد احمد كاظمي رقم خورد، نقش تعيينكنندهاي در سرعتبخشي به امدادرساني و نجات جان مصدومان داشت.
وي ميافزايد: همزمان با اين عمليات هوايي، تمامي دستگاهها و نهادهاي مسوول از جمله جمعيت هلالاحمر، اورژانس، سپاه پاسداران انقلاب اسلامي، ارتش، ستاد حوادث غيرمترقبه، وزارت بهداشت و ساير دستگاههاي امدادي و خدماتي به سمت بم اعزام شدند. اين نيروها در نقاط مختلف شهر مستقر شدند و با جستوجو و كنكاش در مناطق تخريب شده، براي نجات مجروحان، خارجكردن افراد گرفتار زير آوار و انتقال جانباختگان تلاش شبانهروزي داشتند تا شرايط اضطراري و بحراني حاكم بر شهر بهتدريج كنترل و مديريت شود.
سخنگوي مديريت بحران كشور از دشواريهاي عمليات امداد و نجات در زلزله بم ميگويد و تصريح ميكند: سرماي شديد هوا به دليل وقوع زلزله در فصل زمستان، تخريب گسترده بافت شهري و حجم بالاي خسارات، باعث شده بود امدادرساني با پيچيدگيها و سختيهاي فراواني همراه باشد. به همين دليل، ذهن و تمركز مسوولان كشور در آن روزها و ساعتها معطوف به شهر بم و مديريت پيامدهاي اين حادثه تاريخي بود.
ظفري ادامه ميدهد: در روز هشتم پس از وقوع زلزله، رهبر معظم انقلاب به صورت سرزده وارد شهر بم شدند و از نزديك روند امدادرساني را مورد بازديد و ارزيابي قرار دادند. ايشان در اين بازديد، توصيهها و تذكراتي را به برخي از دستگاهها ارايه كردند تا شرايط موجود بهبود يابد و روند خدمترساني به مردم با سرعت و كيفيت بيشتري ادامه پيدا كند.
وي خاطرنشان ميكند: رهبر معظم انقلاب در ۲۶ ديماه نيز دومين سفر خود را به بم انجام دادند تا از اجراي تأكيدات و دستورات صادرشده اطمينان حاصل كنند و روند امدادرساني و خدماترساني به مردم، متناسب با توصيهها و رهنمودهاي ايشان پيش رفته باشد.
سخنگوي مديريت بحران كشور در ادامه يادآور شد: پس از اتمام مرحله امداد و نجات، وارد فازهاي بعدي مديريت بحران ازجمله ساماندهي وضعيت شهر، رسيدگي به آسيبديدگان و برنامهريزي براي بازسازي شديم تا زندگي به تدريج به شهر بم بازگردد و آثار اين فاجعه عظيم كاهش يابد.
حسين ظفري، در ادامه اين گفتوگو اظهار ميكند: پس از عبور از مرحله امداد و نجات، شرايط بهگونهاي بود كه اسكان موقت مردم و تأمين سرپناه براي آسيبديدگان به اولويت اصلي كشور تبديل شد. در آن مقطع، برخي ديدگاهها در ميان مسوولان مبني بر اينكه شركتها و پيمانكاران بزرگ خارجي براي بازسازي وارد كشور شوند و مسووليت ساخت شهر بم را برعهده بگيرند، مطرح بود، اما اين رويكرد مورد توجه قرار نگرفت.
وي ميافزايد: درنهايت با نگاهي جامع و مبتني بر ظرفيتهاي داخلي، تصميم بر آن شد كه بازسازي بم از طريق مجري قانوني بازسازيهاي كشور و براساس قانون تأسيس بنياد مسكن انقلاب اسلامي انجام شود. بر همين اساس، ستادي با عنوان «ستاد بازسازي شهر بم» تشكيل شد كه اختيارات هيات دولت به آن واگذار شده بود و اين ستاد با اختيار كامل تصميمگيري و اقدام ميكرد. بنياد مسكن انقلاب اسلامي نيز به عنوان مجري اصلي بازسازي شهر بم، مسووليت اجراي اين برنامه را برعهده گرفت.
سخنگوي مديريت بحران كشور ادامه ميدهد: در آن مقطع كه رياست بنياد مسكن برعهده آقاي سعيدي كيا بود، الگوي بازسازي شهر بم بر پايه سه محور اصلي طراحي و اجرا شد. محور نخست، مشاركت مردم در فرآيند بازسازي بود. بر اين اساس، بازسازي بايد با حضور و مشاركت مستقيم مردم انجام ميشد؛ مشاركتي كه هم به تسريع روند ساختوساز كمك ميكرد و هم نقش موثري در كاهش آلام روحي، دردها و رنجهاي بازماندگان داشت، چرا كه بسياري از خانوادهها در اين حادثه عزيزان خود را از دست داده بودند. ظفري با اشاره به مشاهدات شخصي خود در روزهاي سخت پس از زلزله، يادآور ميشود: من در همان مقطع فردي را ديدم كه ۶۳ نفر از اعضاي خانوادهاش، ازجمله پدر، مادر، برادر، خواهر، برادرزاده و خواهرزادههاي خود را در زلزله از دست داده بود. حضور مردم در فرآيند ساخت خانههايشان باعث ميشد احساس تعلق بيشتري نسبت به سرپناه جديد خود پيدا كنند و همين مشاركت، بهتدريج مرهمي بر دردها و رنجهاي عميق آنها باشد.
وي محور دوم بازسازي را استحكام بخشي عنوان كرده و اظهار ميكند: راهبرد اصلي در بازسازي بم اين بود كه شهر مقاومتر از گذشته و حتي مقاومتر از قبل از زلزله ساخته شود. توجه به اصول فني، آييننامههاي مهندسي و ساختوساز ايمن در دستور كار قرار گرفت تا استحكام واقعي شهر بم شكل بگيرد. نتيجه اين راهبرد آن بود كه چند سال بعد، در همان ايام پنجم ديماه، زلزلهاي با شرايط مشابه رخ داد، اما خانههاي مردم به دليل استحكام مناسب، پايدار ماندند و آسيب جدي نديدند.
سخنگوي مديريت بحران كشور خاطرنشان ميكند: اين الگوي استحكامبخشي تنها به شهر بم محدود نشد و به عنوان يك راهبرد اساسي، در بازسازي روستاها و شهرهاي اطراف نيز مورد توجه قرار گرفت تا تجربه تلخ زلزله بم به الگويي براي افزايش تابآوري سكونتگاهها در برابر حوادث مشابه تبديل شود.
ظفري، در ادامه اين گفتوگو تأكيد ميكند: خوشبختانه شرايط امروز كشور بهگونهاي است كه اگر در گذشته حتي زلزلههاي چهار ريشتري منجر به تخريب كامل ساختمانها ميشد، اكنون در بسياري از مناطق، زلزلههايي با بزرگي حدود پنج ريشتر نيز آسيب جدي به واحدهاي مسكوني وارد نميكند و اين موضوع حاصل توجه به اصول فني و مهندسي در سالهاي اخير است.
وي افزود: راهبرد سوم در بازسازي شهر بم، توجه به معماري شهري و هويت بومي اين منطقه بود. معمارياي كه طي هزاران سال در شكلگيري ارگ بم و خانههاي اين شهر نقش داشت، مبناي طراحي قرار گرفت. در همين راستا، معماران دعوت شدند، الگوهاي معماري احصا و ارايه شد و مردم خودشان از ميان اين الگوها انتخاب كردند. بر همين اساس، خانهها در چارچوب معماري منطقه، با رعايت اصول استحكامبخشي و با مشاركت مستقيم مردم ساخته شد.
سخنگوي مديريت بحران كشور ادامه ميدهد: در واقع بازسازي بم بر پايه سه اصل مشاركت مردم، استحكام سازهها و حفظ معماري بومي شكل گرفت و نتيجه اين رويكرد آن بود كه امروز شهر بم مستحكمتر از گذشته در حال ارايه خدمات است، فعاليتهاي اقتصادي و اجتماعي در آن جريان دارد و معيشت مردم نيز در فرآيند بازسازي و احياي شهر مورد توجه قرار گرفته است. مجموعه اين اقدامات در كنار هم باعث شد شهر بم به شرايط عادي بازگردد و حتي از نظر تابآوري، وضعيت بهتري نسبت به قبل از زلزله پيدا كند.
ظفري در ادامه با اشاره به فضاي حاكم بر روزهاي ابتدايي پس از زلزله ميگويد: بسياري از ما زماني كه در روزهاي نخست وارد شهر بم ميشديم، با حجم عظيم تخريب، خسارت و از دست رفتن عزيزان مردم مواجه ميشديم؛ صحنههايي كه بسيار اندوهناك بود، اما در عين حال اين اراده و اميد وجود داشت كه بم بايد دوباره ساخته شود و روي پاي خود بايستد. همين نگاه و عزم جمعي باعث شد همه با انگيزه وارد ميدان شوند، كمك كنند و اقدامات لازم را انجام دهند. وي خاطرنشان ميكند: گستردگي خسارتها اگرچه اندوه عميقي بر دلها نشاند، اما در كنار آن اميدي ايجاد كرد تا با مشاركت مردم، شهر بم دوباره به وضعيت مناسب بازگردد؛ امري كه امروز، به لطف خدا، محقق شده و بم مستحكمتر و اميدوارتر از گذشته مسير خود را ادامه ميدهد.
سخنگوي مديريت بحران كشور در پايان تأكيد ميكند: زلزله بم يك يادآوري جدي براي همه ماست كه اگر ساختمانها براساس اصول مهندسي ساخته نشوند، امكان تكرار چنين حوادثي در ساير شهرها وجود دارد. ايران كشوري زلزلهخيز است و در برخي مناطق به دليل بيتوجهي به اصول فني، مصالح و ضوابط مهندسي، همچنان آسيبپذيريهاي سازهاي و كالبدي وجود دارد. اين تجربه به ما يادآور ميشود كه بايد به مقاومت ساختمانها، ايمني شهرها و پايداري سازهها توجه ويژه داشته باشيم و در كنار آن، فرهنگسازي و آموزش عمومي را براي ارتقاي آگاهي مردم در دستور كار قرار دهيم.
وي در پايان ابراز اميدواري ميكند: درسآموختههاي زلزله بم در حوزههاي مهندسي، علمي و فرهنگي كشور به صورت فراگير مورد استفاده قرار گيرد تا شاهد تكرار چنين شرايط تلخي نباشيم و تابآوري شهرها و جوامع ما در برابر زلزله به شكل موثري افزايش يابد.
به گزارش ايسنا، زلزله بم اگرچه زخمي عميق بر پيكره اين شهر و حافظه جمعي ايرانيان بر جاي گذاشت، اما در سالهاي بعد به نقطه عطفي در مديريت بحران و بازنگري در شيوه ساختوساز كشور تبديل شد. بازسازي بم نشان داد كه با اتكا به دانش مهندسي، مشاركت مردم و توجه به هويت بومي ميتوان از دل ويراني، شهري ايمنتر و مقاومتر ساخت. سالگرد زلزله بم يادآور اين واقعيت است كه در كشوري زلزلهخيز، غفلت از اصول ايمني ميتواند فاجعهاي ديگر رقم بزند و توجه به تابآوري، ضرورتي هميشگي است.
