وقتي نفس شهر به شماره ميافتد
زمستان هنوز كاملاً مستقر نشده، اما آسمان بسياري از شهرهاي ايران پيشاپيش رنگ خاكستري به خود گرفته است. روزهايي كه بايد با هواي سرد و شفاف همراه باشند، حالا با هشدارهاي پيدرپي آلودگي هوا آغاز ميشوند.
زمستان هنوز كاملاً مستقر نشده، اما آسمان بسياري از شهرهاي ايران پيشاپيش رنگ خاكستري به خود گرفته است. روزهايي كه بايد با هواي سرد و شفاف همراه باشند، حالا با هشدارهاي پيدرپي آلودگي هوا آغاز ميشوند.هشدارهايي كه نهتنها سالمندان و بيماران، بلكه همه شهروندان را در معرض خطر قرار ميدهند. سازمان هواشناسي كشور در نخستين روزهاي ديماه از افزايش غلظت آلايندهها و كاهش كيفيت هوا در دستكم هفت شهر پرجمعيت خبر داد و اعلام كرد كه در صورت مديريتنشدن شرايط، احتمال ورود به وضعيت «ناسالم براي همه» وجود دارد.آلودگي هوا در ايران ديگر يك پديده فصلي يا مقطعي نيست؛ مسالهاي مزمن است كه بهطور مستقيم با جان انسانها گره خورده. بنا بر گزارشهاي جهاني، آلودگي هوا دومين عامل مرگ زودرس در جهان محسوب ميشود و از هر هشت مرگ، يك مورد بهطور مستقيم با آن مرتبط است.در ايران نيز تصوير چندان متفاوت نيست. بر اساس برآوردها، در سال ۱۴۰۳ بهطور ميانگين حدود ۱۲.۷ درصد از مرگهاي طبيعي كشور به ذرات معلق كوچكتر از ۲.۵ ميكرون نسبت داده ميشود؛ عددي كه در تهران به حدود ۱۵.۷ درصد ميرسد.اين يعني تنها در يك سال، بيش از ۳۵ هزار مرگ در كشور با «مواجهه طولانيمدت با ذرات معلق ريز» ارتباط داشته است.
مرگ زير تيغ ذرات معلق
تهران در روزهاي ابتدايي آذرماه، يكي از شديدترين اپيزودهاي آلودگي هواي خود را تجربه كرد. شينا انصاري، رييس سازمان حفاظت محيط زيست، با اشاره به همين وضعيت اعلام كرد كه اين موج آلودگي «تأثير محسوسي بر سلامت شهروندان» داشته است. بر اساس آمار مركز اورژانس تهران، تنها در هشت روز ابتدايي آذرماه، ۳۵۷ مورد فوت ثبت شد كه آلودگي هوا در بخشي از آن نقش موثر داشته است.اين آمارها، زنگ خطري جدياند؛ اما پرسش اساسي اينجاست كه چرا با وجود سالها هشدار و تجربه، هنوز آلودگي هوا هر سال قرباني ميگيرد؟ پاسخ را بايد فراتر از تعداد خودروها يا مصرف سوخت جستوجو كرد.
مساله فقط «انتشار» نيست
آلودگي هوا صرفاً به ميزان آلايندههاي توليدشده محدود نميشود. آنچه شرايط را بحرانيتر ميكند، ناترازي ميان حجم انتشار آلايندهها و ظرفيت طبيعي شهرها براي تهويه و پراكندگي هواست. شهرهايي مانند تهران بهدليل موقعيت جغرافيايي، توپوگرافي خاص و پديدههايي چون وارونگي دما، توان محدودي براي پاكسازي طبيعي هوا دارند. وقتي ميزان انتشار از اين ظرفيت فراتر ميرود، انباشت آلايندهها اجتنابناپذير ميشود.در چنين شرايطي، «سياهه انتشار» به عنوان نقشه راه مديريت آلودگي هوا اهميت ويژهاي پيدا ميكند. سياهه انتشار مشخص ميكند كه هر منبع، از خودروهاي شخصي گرفته تا صنايع، نيروگاهها و حتي الگوي مصرف خانگي، چه سهمي در توليد آلايندهها دارد. بدون اين دادهها، هر سياستي بيشتر شبيه حدس و گمان است تا تصميمگيري علمي.
سياهه اي كه بالاخره ملي شد
صديقه ترابي، معاون محيط زيست انساني سازمان حفاظت محيط زيست، در گفتوگو با ايسنا از روند بهروزرساني سياهه انتشار آلودگي هوا خبر داد و گفت: بهطور همزمان، تهيه و بهروزرساني سياهه انتشار براي كل كشور در دستور كار قرار دارد. مطالعات از شهريورماه آغاز شده و همچنان ادامه دارد.نكته مهم در سخنان ترابي، مليشدن اين مطالعات است. او توضيح ميدهد: در دورههاي گذشته، سياهه انتشار صرفاً براي هشت كلانشهر انجام ميشد، اما براي نخستينبار كل كشور تحت پوشش قرار گرفته است. به اين ترتيب، بهصورت دقيق مشخص خواهد شد كه منابع و كانونهاي آلودگي در نقاط مختلف كشور كجاست.به گفته معاون محيط زيست انساني سازمان حفاظت محيط زيست، مبناي محاسبات اين سياهه، دادههاي تا پايان سال ۱۴۰۳ است و تكميل آن حدود يك سال زمان ميبرد. ترابي پيشبيني ميكند كه اين فرآيند در شهريورماه ۱۴۰۵ به پايان برسد.
داده، شرط لازم سياستگذاري
كارشناسان هواشناسي نيز بر اهميت همزمان ديدن «انتشار» و «اقليم» تأكيد دارند. صادق ضياييان، رييس مركز ملي پيشبيني و مديريت بحران مخاطرات وضع هوا، در اين باره ميگويد: شهرهايي كه از نظر جغرافيايي و شرايط جوي مستعد پايداري هوا و وارونگي دما هستند، حتي با انتشار كمتر نيز ميتوانند با آلودگي شديد مواجه شوند. در مقابل، شهرهايي با تهويه طبيعي مناسبتر، همان ميزان انتشار را بهتر تحمل ميكنند.به گفته او، تركيب دادههاي سياهه انتشار با تحليل ظرفيت اقليمي شهرها، شرط لازم براي سياستگذاري موثر و كاهش مرگومير ناشي از آلودگي هواست.
تهران؛ چند روز تا رونمايي يك سند مهم
در حالي كه سياهه انتشار ملي تا سال ۱۴۰۵ زمان ميبرد، تهران زودتر بهروزرساني خود را خواهد ديد. فاطمه كريمي، مديرعامل شركت كنترل كيفيت هواي تهران، پيشتر اعلام كرده بود كه سياهه انتشار جديد پايتخت در روز هواي پاك رونمايي ميشود. او گفت: سياهه انتشار در سالهاي ۹۲ و ۹۶ منتشر شده بود، اما در نسخه جديد، براي نخستينبار سهم كشاورزي، تاكسيهاي اينترنتي و الگوي رانندگي نيز لحاظ ميشود.آخرين سياهه انتشار تهران كه مربوط به سال ۱۳۹۶ است، نشان ميدهد منابع متحرك شامل خودروهاي شخصي، تاكسيها، موتورسيكلتها، اتوبوسها و كاميونها سهمي حدود ۶۰ درصدي در توليد ذرات معلق كوچكتر از ۲.۵ ميكرون دارند. در ميان اين منابع، كاميونها نقش پررنگتري ايفا ميكنند. همچنين نيروگاهها، صنايع و پالايشگاهها نيز سهم قابلتوجهي در انتشار آلايندهها دارند.
مديريت با دادههاي قديمي؟
اما مساله اينجاست كه از سال ۱۳۹۶ تا امروز، تهران تغييرات گستردهاي را تجربه كرده است؛ از افزايش تعداد خودروها و فرسودگي ناوگان حملونقل گرفته تا تغيير الگوي مصرف انرژي، توسعه ساختوساز و كاهش ظرفيت تهويه طبيعي شهر. استفاده از دادههاي قديمي براي مديريت چنين شهري، عملاً تصميمگيري در تاريكي است.انتظار ميرود سياهه انتشار سال ۱۴۰۵، تصويري متفاوت و دقيقتر از منابع آلايندگي ارايه دهد؛ تصويري كه بتواند مبناي مدلهاي پراكنش آلودگي، سنجش سناريوهاي كاهش انتشار و در نهايت، سياستهاي اجرايي موثر قرار گيرد.
نفس كشيدن؛ حق يا امتياز؟
آلودگي هوا ديگر فقط يك مساله محيطزيستي نيست؛ مسالهاي اجتماعي، اقتصادي و بهداشتي است كه مستقيماً با حق زندگي سالم شهروندان ارتباط دارد. سياهه انتشار، اگرچه بهتنهايي آلودگي را كاهش نميدهد، اما ميتواند نقطه شروع تصميمهايي باشد كه جان هزاران نفر را نجات ميدهد.در شهري كه نفس كشيدن به چالشي روزمره تبديل شده، دادههاي دقيق و بهروز شايد همان هوايي باشند كه سياستگذاري به آن نياز دارد؛ سياهه اي براي نفس كشيدن، نه فقط براي امروز، بلكه براي سالهاي آينده.
