آپشن؛ ابزار پيشرفته بازار بورس تهران

معاملات آپشن يا قراردادهاي اختيار معامله، يكي از مدرن‌ترين و كارآمدترين ابزارهاي مالي در بورس تهران به شمار مي‌روند كه از سال ۱۳۹۵ به‌ طور رسمي راه‌اندازي شدند و به سرعت در ميان سرمايه‌گذاران حرفه‌اي و نهادي جايگاه ويژه‌اي پيدا كردند. آپشن يك قرارداد استاندارد است كه بين خريدار و فروشنده منعقد مي‌شود و به خريدار حق (نه تعهد) مي‌دهد تا يك دارايي پايه مشخص -مانند سهام شركت‌ها، واحدهاي صندوق‌هاي سرمايه‌گذاري يا حتي كالاها- را در تاريخ معيني در آينده با قيمتي از پيش تعيين‌شده بخرد يا بفروشد. اين ابزار مشتقه، كه در بازارهاي جهاني حجم تريليون دلاري دارد، در ايران نيز به تدريج در حال گسترش است و امروزه روي نمادهاي پرطرفداري مانند فولاد مباركه، صنايع ملي مس ايران، ايران‌خودرو، سايپا، بانك ملت و صندوق‌هاي اهرمي مانند اهرم امكان معامله مي‌شود. آپشن اساسا دو نوع اصلي دارد كه هر كدام براي ديدگاه خاصي از بازار طراحي شده‌اند: 

۱- اختيار خريد (Call Option يا كال آپشن): خريدار اين قرارداد حق دارد دارايي پايه را در تاريخ سررسيد با قيمت اعمال (Strike Price) مشخص بخرد. اين نوع آپشن زماني ارزشمند مي‌شود كه معامله‌گر پيش‌بيني كند قيمت دارايي پايه در آينده افزايش خواهد يافت. اگر در سررسيد قيمت بازار بالاتر از قيمت اعمال باشد، خريدار مي‌تواند دارايي را با قيمت پايين‌تر بخرد و فورا در بازار گران‌تر بفروشد و سود كند. اگر پيش‌بيني اشتباه باشد و قيمت رشد نكند، خريدار صرفا از اجراي حق خود صرف‌نظر مي‌كند.

۲- اختيار فروش (Put Option  يا پوت آپشن): خريدار حق دارد دارايي پايه را با قيمت اعمال در سررسيد بفروشد. اين آپشن براي مواقعي مناسب است كه انتظار كاهش قيمت وجود دارد. اگر قيمت بازار افت كند، خريدار مي‌تواند دارايي را با قيمت بالاتر (قيمت اعمال) بفروشد و سود كند. پوت آپشن نقش مهمي در حفاظت از سرمايه ايفا مي‌كند و مانند بيمه‌اي عمل مي‌كند كه در برابر سقوط بازار سپر ايجاد مي‌كند.

ويژگي بارز و جذاب آپشن، پرداخت پريميوم يا حق بيمه توسط خريدار است. اين مبلغ تنها هزينه خريدار است و در ازاي آن حق انتخاب دريافت مي‌كند. حداكثر ضرر خريدار محدود به همين پريميوم است، درحالي‌كه سود بالقوه براي كال آپشن نامحدود و براي پوت آپشن بسيار بالا است. اين ساختار عدم تقارن ريسك-بازده، آپشن را به ابزاري كم‌ريسك براي خريداران تبديل كرده است. فروشنده آپشن پريميوم را به عنوان درآمد دريافت مي‌كند، اما در عوض تعهد الزامي دارد و ريسكش مي‌تواند نامحدود (در كال) يا بالا (در پوت) باشد. به همين دليل، در بورس تهران فروشندگان عمدتا سهامداران عمده، بازارگردان‌ها يا صندوق‌هاي حرفه‌اي هستند كه دارايي پايه را به عنوان وثيقه نزد بورس مي‌گذارند تا ريسك سيستم مديريت شود.

يكي از قدرتمندترين مزاياي آپشن، اهرم مالي ذاتي آن است. پريميوم معمولا كسري كوچك از ارزش دارايي پايه است (بين ۵ تا ۲۰درصد)، اما خريدار كنترل كامل حجم قرارداد -كه اغلب معادل ۱۰۰۰ سهم يا واحد صندوق است- را به دست مي‌آورد. اين اهرم اجازه مي‌دهد با سرمايه نسبتا كم، از تغييرات قيمتي بزرگ سود چند برابري كسب شود، بدون اينكه نياز به تامين مالي كامل دارايي باشد.

در بورس تهران، آپشن‌ها از نوع اروپايي هستند، يعني فقط در تاريخ سررسيد قابل اجرا يا تسويه نقدي هستند. سررسيدها معمولا ماهانه يا فصلي‌اند و سازمان بورس اوراق بهادار با وضع مقررات دقيق، ازجمله الزام وثيقه‌گذاري و محدوديت موقعيت، بازار را ايمن نگه داشته است. حجم معاملات آپشن در سال‌هاي اخير رشد چشمگيري داشته و نقدشوندگي به ويژه روي نمادهاي پرنوسان مانند صندوق اهرم كه خود اهرم دو برابري نسبت به شاخص دارد، بسيار مناسب است. كاربردهاي آپشن متنوع است. خريد كالا براي سفته‌بازي صعودي، خريد پوت براي سود مستقيم از بازار نزولي يا پوشش ريسك پرتفوي و فروش آپشن براي كسب درآمد ثابت از پريميوم ازجمله موارد رايج هستند. اين ابزار امكان ساخت استراتژي‌هاي پيچيده مانند اسپردها، استرادل و آيرون كندور را نيز فراهم مي‌كند كه بازده را بهينه و ريسك را كنترل مي‌كنند.

باوجود مزايا، آپشن پيچيدگي‌هايي دارد. ارزش آن تحت‌تاثير قيمت پايه، قيمت اعمال، زمان باقي‌مانده، نوسان بازار و نرخ بهره است. ريسك اصلي خريداران، زوال زماني و از دست رفتن كامل پريميوم در صورت عدم حركت مطلوب بازار است. همچنين نقدشوندگي برخي قراردادها هنوز محدود است. درنهايت، آپشن ابزاري حرفه‌اي براي مديريت هوشمند سرمايه در بازار پرنوسان ايران است كه هم فرصت سود بالا و هم حفاظت در برابر ريسك را فراهم مي‌كند. با گسترش آموزش و نقدشوندگي، اين بازار به يكي از اركان اصلي بورس تهران تبديل خواهد شد.