آلودگي هوا ؛ تهديد خاموش
تقريبا تمام مطالعات معتبر جهاني و همچنين مراكز پژوهشي داخل كشور تاييد كردهاند كه آلودگي هوا با افزايش خطر ناباروري، اختلالات بارداري، زايمان زودرس و سقط جنين ارتباط مستقيم دارد
هزينههاي سنگين خاموش؛ وقتي آلودگي هوا سياستهاي افزايش جمعيت را خنثي ميكند
تقريبا تمام مطالعات معتبر جهاني و همچنين مراكز پژوهشي داخل كشور تاييد كردهاند كه آلودگي هوا با افزايش خطر ناباروري، اختلالات بارداري، زايمان زودرس و سقط جنين ارتباط مستقيم دارد. اگرچه اين اثرات براي سالها ناديده گرفته ميشدند، امروز ديگر بسياري از متخصصان زنان و زايمان، پزشكان سلامت محيط و حتي جمعيتشناسان آن را جزو عوامل مهم «تضعيفكننده امنيت جمعيتي» ميدانند، زيرا هر چه شدت و مدتزمان مواجهه زنان باردار با آلايندههاي هوا بيشتر شود، احتمال سقط و اختلالات رشد جنيني نيز بيشتر خواهد شد. در نتيجه، بخشي از همان خانوادههايي كه سياستهاي تشويقي قرار است براي فرزندآوري ترغيبشان كند، درگير پيامدهايي ميشوند كه نه ديده ميشود و نه در بودجهها براي آن پيشگيري شده است.
آلودگي هوا؛ از ريه تا جفت
آلودگي هوا فقط يك تهديد تنفسي نيست. ذرات معلق كمتر از ۲.۵ ميكرون (PM2.5) ميتوانند وارد جريان خون شده و خود را به اندامهاي حساس بدن برسانند. مطالعات نشان دادهاند كه اين ذرات قادرند حتي از سد جفت عبور كنند و مستقيما بر سلامت جنين اثر بگذارند. اين موضوع در سالهاي اخير با تحقيقات مولكولي و تصاوير جفت اثبات شده است. با وجود اين، بسياري از مردم هنوز تصور ميكنند كه آلودگي هوا صرفا موجب تنگي نفس، سردرد يا بيماريهاي مزمن ريوي ميشود، در حالي كه تاثيرات آن بهمراتب عميقتر است. عاطفه برزگر، كارشناس سلامت محيط در اين باره به «تعادل» ميگويد: آلودگي هوا دقيقا همانجايي ضربه ميزند كه بيشترين حساسيت و كمترين تابآوري را دارد يعني جنيني كه از بدن مادر تغذيه ميكند. بدن زن باردار براي حفظ سلامت جنين نيازمند تعادل هورموني و اكسيژني است. زماني كه آلودگي افزايش پيدا ميكند، ميزان اكسيژن خون كاهش مييابد و مواد شيميايي وارد جريان خون ميشوند. او ميافزايد: اين وضعيت تنش اكسيداتيو ايجاد ميكند و ميتواند به جفت آسيب بزند. در نتيجه احتمال سقط، زايمان زودرس و اختلالات رشد بهشدت افزايش پيدا ميكند. تنش اكسيداتيو يا همان استرس اكسيداتيو يكي از مكانيسمهاي شناختهشده در بروز بسياري از بيماريهاست. اين كارشناس سلامت محيط اظهار ميدارد: در دوران بارداري، اين تنش ميتواند عملكرد جفت را مختل كند؛ اندامي كه مسووليت تامين اكسيژن، مواد غذايي و دفع مواد زايد جنين را بر عهده دارد. هرگونه اختلال در اين چرخه، روند رشد طبيعي جنين را با چالش مواجه ميكند.
سقط جنين؛ پيامد خاموش شهرهاي آلوده
فرح ايزدي، متخصص زنان و زايمان نيز در اين باره به «تعادل» ميگويد: در ماههاي سرد سال كه شاخص آلودگي هوا افزايش مييابد، ما در كلينيكها شاهد رشد محسوس مراجعات مربوط به سقطهاي بيدليل هستيم؛ سقطهايي كه نه به علت مشكلات ژنتيكي و نه بيماريهاي مادر رخ دادهاند. اغلب مادران جوان، سالم، بدون سابقه بيماري هستند، اما بهطور ناگهاني جنين از رشد بازميماند يا ضربان قلب قطع ميشود. او ميافزايد: در بسياري از اين موارد، تنها عامل مشترك زندگي در محيطي با آلودگي شديد است. اين يك هشدار جدي است. اگر بودجههاي كلان براي جواني جمعيت هزينه ميشود، بايد بخش قابلتوجهي از آن هم صرف كاهش آلودگي هوا شوند، زيرا نميتوان انتظار داشت مادران در اين فضا حاملگي سالمي را تجربه كنند. ايزدي اظهار ميدارد: بسياري از مطالعات بينالمللي نيز همين موضوع را تاييد ميكنند. تحقيقاتي كه در چين، هند، مكزيك و حتي برخي كشورهاي اروپايي انجام شده، نشان ميدهند كه هر افزايش ۱۰ ميكروگرم در PM2.5 ميتواند تا ۱۸ درصد احتمال سقط جنين را افزايش دهد. در كشورهايي كه آلودگي مزمن دارند، اين درصد بهطور فصلي بالاتر هم ميرود. او ادامه ميدهد: با توجه به اينكه در بسياري از روزهاي زمستان، شاخص آلودگي هوا در تهران و شهرهاي ديگر بهحدي ميرسد كه براي تمام گروهها ناسالم است، اين ارقام نگرانكنندهتر هم ميشود. از نقصهاي مادرزادي تا بيماريهاي طولانيمدت؛ آلودگي هوا فقط به سقط ختم نميشود.
تاثيرات عميق آلودگي هوا بر سلامت جنين
سقط جنين تنها يكي از پيامدهاي آلودگي هواست و شايد سادهترين آن. اين پديده تاثيرات عميق بسياري دارد. ايزدي با بيان اين مطلب ميگويد: آلودگي هوا با افزايش التهاب سيستميك در بدن مادر، احتمال زايمان پيش از موعد را بالا ميبرد. نوزادان نارس نهتنها وزن كمتري دارند، بلكه در معرض بيماريهاي تنفسي، مشكلات بينايي، نقصهاي عصبي و اختلالات رشد هستند. او ميافزايد: همچنين نوزاداني كه در دوران جنيني در معرض آلودگي بودهاند، بهطور متوسط وزن كمتري دارند. وزن كم تولد يكي از شاخصهاي مهم براي سنجش سلامت آينده فرد است.
افزايش احتمال مشكلات تنفسي و قلبي در نوزاد
اين متخصص زنان و زايمان تاكيد ميكند: ذرات آلاينده حتي ممكن است در سلولهاي بنيادي جنين اثر بگذارند و اين اثر تا سالها بعد به شكل بيماريهاي قلبي، آسم، تنگي نفس يا آلرژي بروز كند.
اختلالات رشد مغزي و شناختي
برخي پژوهشها نشان دادهاند كه قرارگيري جنين در معرض آلايندههايي مانند سرب، بنزن يا ذرات سوخت ميتواند در تكامل مغز اختلال ايجاد كند و بعدها بر عملكرد شناختي، يادگيري و حتي رفتار كودك تاثير بگذارد.
افزايش احتمال ناباروري آينده
اين بخش كمتر شناخته شده است، اما برخي متخصصان معتقدند نوزاداني كه در هفتههاي حساس رشد جنيني در معرض آلودگي بودهاند، ممكن است در آينده با نقص عملكرد سيستم توليدمثل مواجه شوند و خطر ناباروري آنها بيشتر باشد. بنابراين، حتي اگر بارداري به سرانجام برسد، پيامدهاي آلودگي هوا ممكن است سالها بعد گريبان كودك را بگيرد و سلامت نسل آينده را تهديد كند.
هزينههاي سنگين خاموش؛ وقتي آلودگي هوا سياستهاي افزايش جمعيت را خنثي ميكند
در سالهاي اخير، طرحهاي تشويق فرزندآوري با بودجههاي كلان تصويب و اجرا شده است؛ از وامهاي چندصد ميليوني تا بستههاي درمان ناباروري و حمايت از مادران باردار. اما نگاهي به واقعيت ميداني نشان ميدهد كه بخش زيادي از اين بودجهها در تقابل با شرايط زيستمحيطي ناسالم كشور، عملا اثربخشي مطلوبي نخواهند داشت. به بيان سادهتر، نميتوان خانوادهها را تشويق به فرزندآوري كرد، اما همانزمان محيطي فراهم كرد كه سلامت بارداري را تهديد ميكند. مساله فقط سقط جنين نيست. وقتي كودك در محيط آلوده رشد كند، وزارت بهداشت و خانوادهها در سالهاي بعد هزينههاي هنگفتي براي درمان بيماريهاي ناشي از همين آلودگي پرداخت خواهند كرد. اين هزينهها در محاسبات رسمي سياستگذاري جمعيتي ديده نميشود؛ اما در واقعيت وجود دارند.
بخشي از اين هزينهها عبارتند از:
هزينه درمان مشكلات ريوي و قلبي كودكان
هزينه مراقبتهاي ويژه براي نوزادان نارس
هزينه كنترل آسم و آلرژي در سالهاي رشد
هزينه درمان اختلالات عصبي و رشدي
هزينه درمان ناباروريهاي ناشي از مواجهه با آلايندهها
در چنين شرايطي، حتي اگر جمعيت افزايش يابد، سلامت اين جمعيت تضمينشده نيست و اين چيزي است كه ميتواند كيفيت منابع انساني كشور را در سالهاي آينده تضعيف كند.
شكاف سياستگذاري؛ بودجه جواني جمعيت در يك سو، كمبود بودجه كاهش آلودگي هوا در سوي ديگر
در سالهاي اخير بيشترين تاكيد دولت بر افزايش نرخ باروري بوده است. اما بسياري از كارشناسان معتقدند كه سياستهاي جمعيتي تا زماني كه شرايط بنيادي زندگي سالم - از جمله كيفيت هوا -فراهم نشود، نتيجه چنداني نخواهد داشت. به بيان ديگر، پيشنياز فرزندآوري سالم، محيط سالم است. «من مادران بسياري را ديدهام كه با وجود تمايل به فرزندآوري، بهدليل ترس از آلودگي هوا تصميم خود را به تعويق انداختهاند. بعضيها ميگويند حاضر نيستند جنينشان در شرايطي رشد كند كه هر روز خطرناكتر ميشود. اين موضوع فقط يك نگراني عاطفي نيست؛ يك نگراني علمي و واقعي است.» از سوي ديگر، هزينههاي كاهش آلودگي هوا -مانند نوسازي ناوگان حملونقل عمومي، ساماندهي صنايع آلاينده، كاهش مصرف سوختهاي فسيلي و اجراي استانداردهاي محيطزيستي - سالهاست كه به اندازه نياز تامين نشده است. نتيجه اين شكاف سياستگذاري، هدررفت منابعي است كه بايد براي نسل آينده مصرف شود، اما با آلودگي هوا بيصدا از بين ميرود.
مادران در خط مقدم خطر
در گزارشهاي پزشكي، زنان باردار يكي از «گروههاي حساس» در مواجهه با آلودگي هوا محسوب ميشوند. اما در واقعيت، بسياري از آنها ناگزير به رفتوآمد روزانه در هواي آلوده هستند. كارمنداني كه امكان دوركاري ندارند، زنان خانهداري كه براي انجام كارهاي روزانه از خانه خارج ميشوند يا مادراني كه فرزندان ديگرشان را به مدرسه ميرسانند، همگي در معرض خطري قرار دارند كه اغلب بهطور كامل درباره آن آموزش نديدهاند. كم نيستند مادراني كه هنگام افزايش آلودگي هوا تنها كاري كه ميكنند، «بستن پنجرهها» است. غافل از اينكه بخش مهمي از آلايندهها از طريق تهويه ساختمانها عبور ميكنند و همچنان در فضا باقي ميمانند. كارشناسان تاكيد ميكنند: بدون آموزش گسترده عمومي درباره خطرات آلودگي و شيوههاي كاهش مواجهه، آمار سقط و مشكلات بارداري كاهش نخواهد يافت.
مادراني كه هرگز داستانشان روايت نميشود
داستان بسياري از زناني كه بارداريشان بر اثر آلودگي هوا به سقط منجر شده، هيچگاه در رسانهها روايت نميشود. اين فقدان روايت باعث ميشود كه اثرات آلودگي بر سلامت باروري همچنان دستكم گرفته شود.
يك مادر ۳۴ ساله كه چندماه پيش بارداريش را در هفته نهم از دست داده، ميگويد:
«همه آزمايشهايم خوب بود. پزشكم گفت جنين سالم است. اما وقتي آلودگي هوا به اوج رسيد، چند روز بعد درد و خونريزي شروع شد. هيچكس نميگويد دليل اصلي چيست، اما در همان زمان خيليها اطرافم مشكل مشابه داشتند.»
جمعبندي: آلودگي هوا، تهديدي براي امروز و آينده
اگر قرار است سياست «جواني جمعيت» موفق باشد، سلامت زنان و جنينها بايد در محور اصلي اين سياست قرار گيرد و اين امر بدون كنترل آلودگي هوا ممكن نيست. آلودگي هوا نهفقط هزينههاي درماني را افزايش ميدهد، بلكه اميد خانوادهها را براي تشكيل نسل آينده كاهش ميدهد. هر مادري كه باردارياش به دليل آلودگي هوا به سقط ختم ميشود، نهتنها از نظر جسمي، بلكه از نظر رواني و احساسي نيز آسيب ميبيند. اگر هدف افزايش جمعيت است، بايد نخست از حفظ سلامت جمعيت موجود شروع كرد.
