ترس، انگ و خاموشي دليل عمده ناشناس ماندن بيماران مبتلا به ايدز
دورنمايي كه امروز از وضعيت ايدز در ايران ترسيم ميشود، تصويري چندلايه، پيچيده و در حال تغيير است؛ تصويري كه نهتنها آمارهاي رسمي و يافتههاي پزشكي، بلكه نگرانيهاي اجتماعي، تابوهاي ريشهدار و سكوتي را كه بسياري از افراد در آن گرفتارند، كنار هم قرار ميدهد.
گلي ماندگار|
دورنمايي كه امروز از وضعيت ايدز در ايران ترسيم ميشود، تصويري چندلايه، پيچيده و در حال تغيير است؛ تصويري كه نهتنها آمارهاي رسمي و يافتههاي پزشكي، بلكه نگرانيهاي اجتماعي، تابوهاي ريشهدار و سكوتي را كه بسياري از افراد در آن گرفتارند، كنار هم قرار ميدهد. اگر در دهههاي گذشته تصور عمومي اين بود كه HIV بيشتر محدود به گروههاي خاصي مانند مصرفكنندگان مواد تزريقي است، اكنون شواهد تازه نشان ميدهد الگويي كاملاً متفاوت در حال شكلگيري است؛ الگويي كه از تغييرات رفتاري، كمبود آموزش درست، ترس از برچسب خوردن و ناكارآمدي برخي سياستهاي پيشگيري تاثيرپذيرفته است. آمارهاي رسمي وزارت بهداشت نشان ميدهد تاكنون بيش از ۴۴ هزار نفر با HIV در كشور شناسايي شدهاند، اما تخمينهاي اپيدميولوژيك حاكي از آن است كه تعداد واقعي مبتلايان بسيار بيش از اين رقم است و ميتواند به حدود ۶۰ هزار نفر برسد. اين اختلاف بزرگ يكي از مهمترين علامتهاي هشداردهنده است؛ زيرا نشان ميدهد بخش قابلتوجهي از ابتلايان از وضعيت خود بياطلاعاند و همين ناآگاهي ميتواند زنجيره انتقال را ادامهدار كند. در نيمه نخست سال گذشته نيز گزارش شد كه حدود ۲۴ هزار مورد جديد كشف شده است؛ آماري كه هم شدت گسترش بيماري و هم ضعف سيستم شناسايي زودهنگام را آشكار ميكند.
روابط جنسي ناايمن در صدر عوامل انتقال ايدز در كشور
اما تغيير بزرگتري كه كارشناسان بر آن تأكيد ميكنند، تغيير الگوي انتقال است. اگر زماني استفاده مشترك از سرنگ در ميان مصرفكنندگان موادمخدر عامل اصلي انتقال بود، اكنون روابط جنسي ناايمن در صدر عوامل انتقال قرار گرفته است. برخي گزارشها نشان ميدهد بيش از ۶۰درصد موارد جديد از طريق رابطه جنسي محافظتنشده منتقل شده است. همين تغيير سبب شده توزيع جنسيتي مبتلايان نيز نسبت به گذشته متفاوت شود. اگر پيشتر ميان مبتلايان فاصله معنيداري ميان مردان و زنان وجود داشت، حالا سهم زنان بهطور محسوس افزايش يافته و حدود يكسوم موارد را تشكيل ميدهد. اين تغيير نشاندهنده موضوعي مهم است: الگوي ابتلا ديگر محدود به گروههاي خاص نيست و به جريان عمومي جامعه نزديك شده است.
نقطه عطف شيوع ايدز در ايران
مرسده رحيمي، متخصص بيماريهاي عفوني در يكي از بيمارستانهاي تهران، اين تغيير الگو را «نقطه عطفي در شيوع HIV در ايران» توصيف ميكند. او ميگويد: تا چند سال پيش مهمترين گروه در معرض خطر، مصرفكنندگان موادمخدر تزريقي بودند و همين موضوع باعث ميشد تصور عمومي از ايدز محدود به آن گروه باشد. اما حالا بسياري از مبتلايان هيچ سابقهاي از تزريق مواد ندارند. الگوي انتقال از رفتارهاي كاملاً خاص به رفتارهايي رسيده كه ممكن است در برخي اقشار عادي جامعه هم رخ دهد. اين يعني خطر به زندگي روزمره بسيار نزديكتر شده و بايد به شكلي جديتر درباره آن صحبت كرد. او با اشاره به بياطلاعي و ترس از قضاوت بيشتر از خود بيماري خطرناك است، توضيح ميدهد: درمان HIV در ايران رايگان و محرمانه است و اگر بيمار بهموقع تحت درمان قرار گيرد، ميتوانيم بار ويروسي را به حدي كاهش دهيم كه نهتنها سلامت خود او حفظ شود بلكه قدرت انتقال ويروس از بين برود. بسياري از بيماران من با وجود ابتلا زندگي كاملاً طبيعي دارند؛ ازدواج كردهاند، بچه دارند، كار ميكنند. اما مشكل اينجاست كه هنوز افراد زيادي تصور ميكنند HIV پايان زندگي است. همين ترس باعث ميشود آزمايش ندهند و اين يعني امكان درمان از بين ميرود.
انگ اجتماعي؛ مهمترين عامل آمار مخدوش مبتلايان به ايدز
اما به باور بسياري از كارشناسان و متخصصان مهمترين مانع، براي دستيابي به آمار واقعي مبتلايان به ايدز انگ اجتماعي است؛ انگ، سكوت و ترسي كه گاهي بدتر از خود بيماري عمل ميكند. آمارهاي پژوهشي نيز اين موضوع را تأييد ميكند. در يكي از مطالعات انجام شده، ميزان نگراني مبتلايان از افشاي وضعيتشان بهطور قابلتوجهي بالا گزارش شده است. بسياري معتقدند جامعه نگاه قضاوتگرانهاي نسبت به HIV دارد و آن را نتيجه رفتارهاي «غيراخلاقي» ميداند. همين نگاه، افراد را از بيان واقعيت زندگي خود بازميدارد؛ حتي در محيطهاي درماني. يك مبتلا ميگويد: «ترس از بيماري كمتر است، ترس از مردم بيشتر.»
ريشه انگ در تركيبي از ناآگاهي و تابوهاي فرهنگي است
ميترا مبشر، جامعهشناس و فعال حوزه سلامت نيز در اين باره به «تعادل» ميگويد: ريشه انگ را بايد در تركيبي از ناآگاهي، آموزش ناكافي و تابوهاي فرهنگي جستوجو كرد. اينكه بسياري از مردم تصور ميكنند ايدز فقط در نتيجه روابط خاص يا رفتارهاي ناهنجار ايجاد ميشود، بيارتباط با كمبود آموزشهاي درست نيست. او ميافزايد: وقتي شما درباره رفتار جنسي سالم صحبت نميكنيد، وقتي مدارس آموزش سلامت جنسي ارايه نميدهند و وقتي رسانهها از بيان مستقيم مسائل جنسي اجتناب ميكنند، طبيعي است كه مردم نسبت به HIV آگاهي كافي نداشته باشند. در چنين فضايي، هر فرد مبتلا پيش از مقابله با بيماري، بايد با قضاوت اجتماعي روبهرو شود.» اين جامعهشناس اظهار ميدارد: حتي افراد تحصيلكرده گاهي تصور ميكنند HIV تنها نتيجه مصرف مواد يا روابط كنترلنشده است، درحالي كه ممكن است يك زن متأهل بدون هيچ رفتار پرخطري و تنها به دليل عدم آگاهي همسرش يا عدم استفاده از وسايل محافظتكننده مبتلا شود. مبشر ادامه ميدهد: اين نگاه تكبعدي باعث ميشود زنان بيش از مردان قرباني سكوت شوند. زني كه احتمال ابتلا ميدهد، حتي اگر رفتار پرخطري نداشته باشد، از ترس اينكه مورد قضاوت قرار گيرد، براي آزمايش مراجعه نميكند. در نتيجه بيماري دير تشخيص داده ميشود و احتمال انتقال بيشتر ميشود.
آزمايش داوطلبانه مهمترين ابزار كنترل ايدز
او در بخش ديگري از سخنان خود ميگويد: در اين ميان، موضوع آزمايش داوطلبانه يكي از مهمترين ابزارهاي كنترل HIV است؛ اما بسياري از افراد از اين ابزار استفاده نميكنند. آزمايش HIV در بسياري از مراكز بهصورت رايگان و محرمانه انجام ميشود، اما مراجعه به اين مراكز همچنان پايين است. كارشناسان معتقدند كه ترس از نتيجه مثبت، ناآگاهي از ارزش درمان و نگراني از افشاي اطلاعات شخصي سه دليل اصلي عدم مراجعه هستند. ميترا مبشر عنوان ميكند: برخي كشورها سيستم «آزمايش در مطب» يا «تست سريع در داروخانه» را اجرا كردهاند؛ يعني پزشكان عمومي يا حتي داروخانهها تست سريع HIV را ارايه ميدهند و افراد در كمتر از نيم ساعت نتيجه ميگيرند. در ايران نيز چنين طرحهايي به شكل محدود اجرا شده، اما گسترش نيافته است. او ميافزايد: اگر اين شيوهها توسعه يابد، آمار شناسايي بهمراتب بهتر خواهد بود. او تأكيد ميكند نتيجه مثبت HIV قرار نيست زندگي فرد را مختل كند، بلكه ميتواند نقطه شروعي براي درمان و پيشگيري باشد.
ضعف آگاهي عمومي
مبشر در ادامه توضيح ميدهد: در كنار اين مسائل، ضعف آگاهي عمومي در مورد راههاي پيشگيري نيز همچنان يك مشكل اساسي است. بسياري از جوانان هنوز نميدانند سادهترين و موثرترين راه پيشگيري از HIV در روابط جنسي استفاده از كاندوم است. برخي نيز تصور ميكنند ظاهر فرد ميتواند نشانهاي از ابتلا به HIV باشد؛ تصوري غلط كه بارها توسط متخصصان رد شده است. HIV هيچ نشانه ظاهري ندارد و تنها راه تشخيص، آزمايش است.
ايدز در ايران قابل كنترل است
با وجود تمام اين چالشها، متخصصان معتقدند HIV در ايران قابل كنترل است، اما به شرطي كه سه اصل رعايت شود: گسترش آگاهي عمومي، توسعه آزمايش داوطلبانه و اجراي سياستهاي حمايتي براي مبتلايان. هيچيك از اين سه ستون بدون ديگري كارايي ندارد. اگر مردم آگاهي نداشته باشند، آزمايش نميدهند. اگر آزمايش بياعتماد باشد، شناسايي كاهش مييابد و اگر مبتلايان حمايت نشوند، در جامعه پنهان ميمانند. اما حقيقتي مهم باقي ميماند در اين رابطه. ايدز ديگر يك بيماري محدود و محصور در گروههاي خاص نيست؛ بيمارياي است كه سكوت، ترس و ناآگاهي ميتواند آن را به هر نقطهاي از جامعه بكشاند. اما با آگاهي، آموزش، آزمايش و درمان ميتوانند آن را كنترل كنند. كارشناسان تأكيد ميكنند كه وقت آن رسيده است ترس و سكوت جاي خود را به گفتوگو و آگاهي بدهد.
HIV بيمارياي قابل مديريت است؛ تنها بايد اجازه دهيم علم و آگاهي جايگزين قضاوت و انگ شود.
وضعيت فعلي و آمار ابتلا در ايران
براساس گزارش رسمي سال ۱۴۰۳، تخمين زده ميشود حدود ۴۴،۱۰۵ نفر در ايران مبتلا به HIV باشند. در همان بازه زماني (نيمه نخست سال ۱۴۰۳)، حدود ۲۴،۷۶۰ مورد جديد شناسايي شدهاند. در تركيب جنسيتي مبتلايان نيز تغييراتي رخ داده است: اگر پيشتر عمده مبتلايان را مردان تشكيل ميدادند، اكنون سهم زنان افزايش يافته و طبق آخرين آمار، ۳۲درصد از موارد ثبت شده زن و 68درصد مرد هستند از لحاظ سني نيز، در ميان افراد تازه شناساييشده تا ۶ ماهه اول ۱۴۰۳، حدود 3درصد زير ۲۰ سال بودند، ۷۳درصد در گروه ۲۰-۴۵ سال و ۲۴درصد بالاي ۴۵ سال قرار داشتند. همچنين در گزارش سال ۱۴۰۳ به گفته مسوولان حوزه بهداشت و درمان ۶۵.۲درصد از موارد جديد مثبت شناساييشده، «رابطه جنسي» به عنوان مسير انتقال محتمل ذكر شده است. ضمن اينكه در يك مطالعه بر ۱۲۳ نفر مبتلا در ايران، ميانگين امتياز «نگرش منفي جامعه نسبت به HIV»، نگراني از افشاي وضعيت» و «نگرش منفي نسبت به خود» بسيار بالا بوده است، اين نشاندهنده فشار رواني و اجتماعي براي مبتلايان است. علاوه بر اين، بسياري حتي بهرغم در دسترس بودن مراكز مشاوره و درمان، به دليل ترس از برچسب خوردن يا نااطميناني نسبت به محرمانگي، از انجام آزمايش خودداري ميكنند. همچنين به گفته كارشناسان، كمبود «تست اختياري (داوطلبانه) و محرمانه» يكي از ضعفهاي مهم در افزايش شناسايي موارد پنهان است.
