هوش مصنوعي، كاتاليزور اشتغال‌زايي
در حالي كه ترس از «بيكاري فناورانه» سايه‌اي بر آينده بازار كار جهاني انداخته، دكتر رييس انجمن ملي هوش مصنوعي ايران، در رويدادي تاكيد كرد: هوش مصنوعي نه تنها مشاغل را تهديد نمي‌كند، بلكه دريچه‌اي به سوي خلق فرصت‌هاي شغلي بي‌شمار مي‌گشايد.
در حالي كه ترس از «بيكاري فناورانه» سايه‌اي بر آينده بازار كار جهاني انداخته، دكتر رييس انجمن ملي هوش مصنوعي ايران، در رويدادي تاكيد كرد: هوش مصنوعي نه تنها مشاغل را تهديد نمي‌كند، بلكه دريچه‌اي به سوي خلق فرصت‌هاي شغلي بي‌شمار مي‌گشايد. اين ديدگاه كه با آمارهاي داخلي و جهاني همخواني دارد، نشان‌دهنده پتانسيل عظيم اقتصاد ديجيتال براي تحول اشتغال در ايران است، كشوري با بيش از ۲۹۰ هزار فارغ‌التحصيل STEM سالانه، اما چالش‌هايي چون تحريم‌ها و فرار مغزها.
در عصر انقلاب صنعتي چهارم، جايي كه داده‌ها به نفت جديد تبديل شده‌اند، ايران در آستانه جهشي بزرگ قرار دارد. تحولات اخير، از تصويب سند ملي هوش مصنوعي در سال ۱۴۰۳ تا رشد ۸۵ استارت‌آپ AI تا پايان ۲۰۲۴، گواه اين مدعاست. اما آيا اين فناوري واقعا اشتغال را افزايش مي‌دهد يا صرفا ساختارها را دگرگون مي‌كند؟ اين گزارش، بر پايه سخنان زاهدي و داده‌هاي منابع معتبر، به كاوش اين پرسش مي‌پردازد و نشان مي‌دهد چگونه AI مي‌تواند سالانه ۱.۲ درصد به بهره‌وري اقتصاد ايران بيفزايد، در حالي كه حدود ۲۰ درصد مشاغل را تحت تاثير قرار مي‌دهد، عمدتا به صورت مكمل، نه جايگزين. محمد هادي زاهدي، رييس انجمن ملي هوش مصنوعي ايران در رويداد «كارآفريني و اقتصاد ديجيتال» با حضور وبيناري، بر تغيير پارادايم كارآفريني تاكيد كرد: از مدل سرمايه‌محور سنتي به رويكرد داده‌محور و خلاقيت‌محور. او اشاره كرد كه تا چند سال پيش، راه‌اندازي كسب‌وكار نيازمند سرمايه كلان، نيروي انساني گسترده و تجهيزات بود، اما امروز، يك لپ‌تاپ، مهارت ديجيتال و ايده‌اي نو مي‌تواند شركتي را به اندازه غول‌هاي صنعتي رشد دهد. اين تغيير، ريشه در سه تحول كليدي دارد: داده‌محوري، سرعت نوآوري به جاي حجم سرمايه و حذف مرزهاي جغرافيايي.
داده‌محوري، قلب تپنده اقتصاد ديجيتال ايران است
شركت‌هاي استارت‌آپي كه زاهدي به عنوان نمونه‌هاي موفق داخلي نام برد، با تكيه بر الگوريتم‌هاي AI، بدون انبار فيزيكي يا ناوگان عظيم، ميلياردها تومان درآمدزايي كرده‌اند. اسنپ، به عنوان يونيكورن ايراني، نه تنها حمل‌ونقل را دگرگون كرد، بلكه بيش از ۳ ميليون شغل مستقيم و غيرمستقيم در زنجيره تامين، پشتيباني و توسعه ايجاد كرد از رانندگان تا مهندسان داده. گزارش مركز پژوهش‌هاي مجلس (۱۴۰۳) نشان مي‌دهد كه پلتفرم‌هاي ديجيتال، سهم ۱۵ درصدي از GDP ايران را به خود اختصاص داده‌اند و انتظار مي‌رود تا ۱۴۰۵ به ۲۰ درصد برسد، با ايجاد ۲ ميليون شغل جديد در حوزه‌هاي فين‌تك، آموزش آنلاين و كشاورزي هوشمند. سرعت نوآوري، دومين ستون تحول است. زاهدي مثال زد: «يك تيم سه‌نفره با ابزارهاي AI مي‌تواند خروجي يك شركت ۳۰۰ نفره داشته باشد». اين ادعا با واقعيت‌هاي جهاني همخواني دارد؛ گزارش مجمع جهاني اقتصاد (۲۰۲۵) پيش‌بيني مي‌كند AI تا ۲۰۳۰، ۹۷ ميليون شغل جديد خلق كند، در حالي كه ۸۵ ميليون را جابه‌جا مي‌كند ، خالص مثبت ۱۲ ميليون. در ايران، استارت‌آپ‌هاي AI مانند LanGeek (پلتفرم يادگيري زبان با AI) و SinaCare (تشخيص پزشكي هوشمند) كه جزو ۸۵ شركت برتر AI در ۲۰۲۵ هستند، نمونه‌هاي بارزند. LanGeek، با تمركز بر پردازش زبان فارسي، بيش از ۵۰۰ شغل در توسعه و بازاريابي ايجاد كرده، در حالي كه SinaCare در حوزه سلامت، با تحليل تصاوير پزشكي، نياز به پزشكان دستيار را كاهش داده، اما متخصصان داده را افزايش داده است. طبق گزارش Shanbe Global (۲۰۲۵)، اكوسيستم استارت‌آپي AI ايران، با ۶۰ شركت دانش‌بنيان جديد در ۱۴۰۳، سالانه ۱۰ هزار شغل تخصصي (مانند مهندس يادگيري ماشين و تحليلگر داده) توليد مي‌كند.
حذف مرزهاي جغرافيايي، فرصت طلايي براي ايران تحت تحريم است. زاهدي خاطرنشان كرد: «صدها كسب‌وكار ايراني در بازارهاي جهاني فعالند». پلتفرم‌هايي مانند BALAD، با ۱.۲ ميليون دانلود و تمركز بر ناوبري آفلاين، درآمد دلاري از صادرات نرم‌افزار AI ايجاد كرده‌اند. گزارش UNDP (۲۰۲۵) تاكيد مي‌كند كه ايران با ۳۳۵ هزار فارغ‌التحصيل STEM سالانه، پتانسيل رتبه ۱۰ جهاني AI را دارد، مشروط به سرمايه‌گذاري ۸ ميليارد دلاري در زيرساخت‌ها كه بخشي از آن از طريق صادرات خدمات AI تامين مي‌شود. در حوزه كشاورزي كه ۱۸ درصد اشتغال ايران را تشكيل مي‌دهد، AI با ابزارهايي مانند iCattle (تشخيص بيماري دام با AI) و Basirtech (نظارت بر محصولات)، بهره‌وري را ۳۰ درصد افزايش داده و ۲۰۰ هزار شغل هوشمند (مانند اپراتور پهپاد) خلق كرده است.
دوران كرونا، آزمايشگاه واقعي اقتصاد ديجيتال بود
زاهدي گفت: «در حالي كه كسب‌وكارهاي سنتي تعطيل شدند، ديجيتال‌ها رشد انفجاري داشتند». آمار وزارت كار (۱۴۰۲) نشان‌دهنده افزايش ۴۰ درصدي اشتغال آنلاين است؛ از آموزش مجازي (فرادرس و مكتب‌خونه، با ۱ ميليون كاربر فعال) تا فروش آنلاين صنايع دستي (باسلام، با ۱۰۰ هزار فروشنده) . اين رشد، نه تنها ۱.۵ ميليون شغل خانگي براي زنان ايجاد كرد، بلكه مدل «گذار ديجيتال» را تثبيت كرد - جايي كه نسل Z، با مهارت‌هاي ديجيتال، ۶۰ درصد نيروي كار آينده را تشكيل مي‌دهد. نفوذ AI به بخش‌هاي سنتي، ارزش‌آفريني را تضمين مي‌كند. زاهدي بر تحول مالي، بيمه، آموزش و كشاورزي تاكيد كرد. در فين‌تك، آپ و تپ‌سي با AI، تقلب را ۵۰ درصد كاهش داده و ۵۰۰ هزار شغل در زنجيره ديجيتال ايجاد كرده‌اند. در كشاورزي، پهپادهاي AI بهره‌وري آب را ۲۵ درصد افزايش داده و مشاغل جديدي مانند «مدير مزرعه هوشمند» را پديد آورده است. گزارش Accenture (۲۰۲۵) نشان مي‌دهد AI ۶۲ درصد وظايف زباني را اتومات مي‌كند، اما در ايران، اين به معناي بازآموزي ۲۰ درصد نيروي كار است نه اخراج.
خلاقيت، كليد موفقيت است
زاهدي هشدار داد: «كشورها با ايده‌هاي نو، نه ساختمان‌هاي بزرگ، پيروزند». مديران بايد AI را بفهمند؛ وگرنه در اقتصاد ديجيتال عقب مي‌مانند. كارآفرينان نيز بايد انرژي را صرف نوآوري كنند، نه بروكراسي. گزارش TS2 (۲۰۲۵) بر اين تاكيد دارد كه AI در قوه قضاييه تهران، شبكه‌هاي مالي قاچاق را رديابي مي‌كند و ۱۰۰۰ شغل تحليلي جديد ايجاد كرده است. با اين حال، چالش‌ها ناديده نگيرند. فرار مغزها، با ۱8۰-۱5۰ هزار متخصص سالانه، بزرگ‌ترين تهديد است - بيش از ۵۰ درصد كاركنان استارت‌آپ‌ها قصد مهاجرت دارند. تحريم‌ها دسترسي به GPU و ابررايانش را محدود كرده و شكاف ديجيتال بين شهر و روستا عميق است. از منظر حقوق كار، AI ممكن است نابرابري ايجاد كند، مگر با قوانين حمايتي. گزارش مركز پژوهش‌ها (۱۴۰۳) هشدار مي‌دهد ۲۰ درصد مشاغل (عمدتا كشاورزي و فروش) تحت تاثيرند، اما ۹۰ درصد مكمل خواهند بود. براي بهره‌برداري، پيشنهادها ضروري‌اند: ۱) صندوق ملي بازآموزي ديجيتال براي ۵ ميليون كارگر، با تمركز بر زنان و روستاييان؛ ۲) اجباري كردن «سواد AI» در دانشگاه‌ها، با آموزش ۱۰۰ هزار معلم تا ۱۴۰۴؛ ۳) استراتژي ملي AI با هدف ۶۰۰ هزار متخصص تا ۱۴۱۰؛ ۴) معافيت مالياتي براي استارت‌آپ‌هاي دوركار؛ ۵) پلتفرم ملي فريلنسينگ براي صادرات خدمات AI. صندوق نوآوري وفاق، آماده سرمايه‌گذاري در ۱۰ شركت AI است كه مي‌تواند ۲۰ هزار شغل مستقيم ايجاد كند. در نهايت، آينده فرزندان ما در اقتصاد ديجيتال و AI است نه كارخانه‌هاي سنتي، بلكه استوديوهاي خلاق با ابزارهاي هوشمند. زاهدي حق دارد: AI از چالش‌ها فرصت مي‌سازد. با سرمايه‌گذاري فوري بر آموزش و زيرساخت، ايران مي‌تواند از رتبه ۱۷ فعلي در توليد علم AI به top 10 جهاني برسد و ميليون‌ها شغل پايدار خلق كند. اين نه آرزو، بلكه ضرورت است؛ انقلابي كه اگر از دست رود، نسل جوان را به حاشيه مي‌راند. زمان عمل است براي اقتصادي خلاق، فراگير و آينده‌ساز.
