خطاهايي كه كشور را به بحران آب رساند

رييس دانشكده مهندسي عمران، آب و محيط زيست دانشگاه شهيد عباسپور با اشاره به تشديد بحران كم‌آبي در كشور گفت: بر اساس برآوردها، متوسط بارش سالانه ايران تا پايان قرن بيست‌ويكم از ۲۴۰ ميلي‌متر به ۱۸۰ ميلي‌متر كاهش خواهد يافت كه به معناي افت ۲۵ درصدي بارش و از دست رفتن بخش بزرگي از منابع آبي كشور است.

نعمت حسني گفت: امروز به عنوان خدمتگزار همكارانم در دانشكده مهندسي عمران، آب و محيط زيست در خدمت شما هستم. حدود دو ماه است كه مسووليت دانشكده مجددا به من واگذار شده و اميدوارم بتوانم در حد توانم خدمت كنم.وي با اشاره به سابقه تاريخي اين دانشكده اظهار كرد: زماني كه نام دانشكده تعيين مي‌شد، معمولا در داخل و خارج از كشور عنوان «عمران» يا «عمران و محيط زيست» انتخاب مي‌شد، اما من اصرار داشتم كه واژه «آب» در نام دانشكده باقي بماند؛ زيرا اين دانشكده از ابتدا با محوريت آب شكل گرفت. در گذشته، ما در دانشگاه صنعت آب و برق كه بعدها به دانشگاه شهيد بهشتي ملحق شد، دانشكده‌اي با عنوان «دانشكده آب» داشتيم.حسني افزود: رشته‌هاي اين مجموعه شامل مهندسي تاسيسات آبي، مهندسي آب و فاضلاب، مهندسي بهره‌برداري از سد و شبكه و مهندسي منابع آب بود كه همگي با حوزه آب مرتبط بودند. در واقع، فعاليت ما از ابتدا در دو محور آب و برق تعريف شده بود. بيش از ۸۰ درصد فارغ‌التحصيلان اين دانشكده به استخدام وزارت نيرو درآمدند و بسياري از مسوولان فعلي و بازنشسته وزارت نيرو نيز از دانش‌آموختگان اين مجموعه هستند.وي ادامه داد: از مهر سال ۱۳۶۴ وارد وزارت نيرو شدم و اكنون ۴۰ سال است كه در اين حوزه فعاليت دارم. اساس و پايه دانشكده و سپس دانشگاه را نيز با همكاري همكارانم در بخش‌هاي مختلف آب، برق و انرژي بنيان گذاشتيم.رييس دانشكده مهندسي عمران دانشگاه شهيد عباسپور درباره سوابق علمي خود گفت: حدود دو سال و نيم در خارج از كشور، در دانشگاه كويت و ژاپن عضو هيات علمي وزارت علوم ژاپن بودم و در سال ۲۰۰۰ به ايران بازگشتم. اكنون ۲۵ سال است كه در كشور مشغول خدمت هستم و ديگر به خارج بازنگشتم.وي با بيان اينكه پيشنهادهاي كاري متعددي از اروپا و امريكا نيز داشته‌ام، تصريح كرد: ترجيح دادم در ايران بمانم. وقتي از ژاپن مي‌خواستم بازگردم، به آنها گفتم كه با پول مردم اين سرزمين درس خوانده‌ام و بايد به مردم كشور خودم خدمت كنم. ايران با وجود مشكلات فراوان، وطن ماست و من خاك خشك و فرسوده‌اش را هم دوست دارم.

حسني خاطرنشان كرد: در ژاپن حقوق من ماهانه پنج هزار دلار بود، اما هيچ‌گاه از بازگشت به ايران پشيمان نشدم و افتخار مي‌كنم كه در كنار دوستانم در كشور خودم هستم. بسياري از همكاران ما در سال‌هاي جنگ شهيد شدند و مردم ما همچنان سختي‌هاي فراواني را تحمل مي‌كنند. وظيفه ماست كه براي حل مشكلات كشور تلاش كنيم.وي با اشاره به محور نشست گفت: موضوع جلسه امروز مساله آب است كه به بحراني ملي براي كشور ما تبديل شده است. زمزمه‌هايي از كاهش بارش‌ها شنيده مي‌شود و بررسي‌هاي علمي نيز اين روند را تاييد مي‌كند.حسني افزود: در پروژه‌هايي كه طي سال‌هاي گذشته در حوزه بهره‌برداري از سد و شبكه انجام داده‌ايم، به اين نتيجه رسيده‌ايم كه ميانگين بارش كشور كه در ابتداي قرن بيست‌ و يكم حدود ۲۴۰ ميلي‌متر در سال بود، به مرور كاهش مي‌يابد و تا پايان قرن به حدود ۱۸۰ ميلي‌متر خواهد رسيد؛ يعني ۶۰ ميلي‌متر كاهش معادل ۲۵ درصد.به گفته وي، در ابتداي قرن بيست‌ويكم ميزان نزولات جوي كشور حدود ۴۰۰ ميليارد متر مكعب بود كه با روند فعلي رو به كاهش است. در حالي كه مصرف آب شهري و صنعتي كشور حدود ۱۰ تا ۱۲ ميليارد متر مكعب و مصرف بخش كشاورزي حدود ۸۰ تا ۹۰ ميليارد متر مكعب است، بخش قابل توجهي از منابع آبي كشور به دليل شرايط اقليمي از بين مي‌رود.رييس دانشكده مهندسي عمران دانشگاه شهيد عباسپور توضيح داد: ايران سه نوع اقليم‌تر، نيمه‌خشك و خشك دارد. در اقليم‌تر حدود ۳۰ درصد تبخير، در نيمه‌خشك ۶۰ درصد و در اقليم خشك تا ۹۰ درصد تبخير رخ مي‌دهد. از آنجا كه دو سوم كشور در مناطق خشك و نيمه‌خشك قرار دارد، حدود ۷۰ درصد از ۴۰۰ ميليارد متر مكعب نزولات جوي تبخير مي‌شود؛ يعني سالانه حدود ۲۸۰ ميليارد متر مكعب آب از دست مي‌رود.رييس دانشكده مهندسي عمران دانشگاه شهيد عباسپور تاكيد كرد: اين حجم از اتلاف آب، ناشي از نبود برنامه‌ريزي اصولي است. خطاي ديگري كه در كشور انجام مي‌دهيم، استفاده نادرست از منابع آب زيرزميني است؛ به‌طوري كه با حفر صدها چاه مجاز و غيرمجاز، آب را از سفره‌هاي زيرزميني به سطح مي‌آوريم و در نهايت باعث تبخير آن مي‌شويم.وي گفت: اگر براي مديريت آب برنامه‌ريزي دقيق و علمي نداشته باشيم، در دهه‌هاي آينده با بحران جدي‌تري در حوزه منابع آبي مواجه خواهيم شد.رييس دانشكده مهندسي عمران، آب و محيط زيست دانشگاه شهيد عباسپور با هشدار نسبت به تداوم نابساماني‌هاي مديريتي در بخش آب گفت: ايران با قرن خشكي روبه‌رو است، نه صرفا چند سال خشكسالي.

وي با بيان اينكه بيش از ۴۰ درصد آب در برخي استان‌ها پيش از رسيدن به مصرف‌كننده از شبكه نشت مي‌كند، تاكيد كرد: در پايتخت نيز حداقل ۲۵ تا ۲۶ درصد از آب، بدون درآمد و عمدتا به‌صورت نشت از لوله‌ها هدر مي‌رود.حسني با اشاره به چالش‌هاي جدي مديريت منابع آب كشور اظهار كرد: در كشور هزاران چاه مجاز و غيرمجاز وجود دارد و چه‌بسا تعداد چاه‌هاي غيرمجاز از چاه‌هاي مجاز نيز بيشتر باشد. 

اين چاه‌ها باعث مي‌شوند منابع آب زيرزميني به سطح زمين بيايند و با روش‌هاي نادرست كشاورزي تبخير شوند كه خود معضل بزرگي براي كشور است.وي با يادآوري وضعيت تاريخي منابع آبي ايران افزود: نياكان ما در كنار سه درياي بزرگ زندگي مي‌كردند كه اكنون يكي از آنها به كوير نمك، ديگري به كوير لوت و سومي به كوير جازموريان تبديل شده است. شهرهاي باستاني مانند كاشان، اصفهان، كرمان، قم و يزد كه امروز در مناطق خشك قرار دارند، در گذشته شهرهاي ساحلي بودند، اما درياهاي مجاورشان به مرور خشك شده‌اند.حسني ادامه داد: «شهر ري» نيز در گذشته در كنار دريا بوده و اكنون درياچه آن به منطقه قم منتقل و به درياچه نمك يا درياچه سلطان تبديل شده است. اين تغييرات نشان مي‌دهد كه تبخير در كشور ما بسيار بالاست.وي با تاكيد بر اينكه مشكل ايران تنها «خشكسالي» نيست، گفت: ما بيش از ۲۰ سال است هشدار مي‌دهيم كه كشور با پديده «قرن خشك» مواجه است. بايد اين واقعيت را به مردم، مسوولان و نسل‌هاي آينده آموزش دهيم كه در يك قرن خشك زندگي مي‌كنيم و لازم است برنامه‌ريزي‌ها بر همين اساس انجام شود.رييس دانشكده مهندسي عمران، آب و محيط زيست دانشگاه شهيد عباسپور تصريح كرد: واحد سنجش آب در كشور ما نبايد ليتر باشد، بلكه بايد «قطره» باشد؛ زيرا هر قطره آب براي ايران ارزشمند است. اگر شيري در خانه چكه مي‌كند، بايد حتي كودكان ما نسبت به آن حساس باشند. همان‌گونه كه در مثال ساده‌اي مي‌توان گفت اگر هر يك از جمعيت ۱.۴ ميليارد نفري چين روزانه تنها چند دانه برنج را هدر دهند، حجم عظيمي از منابع تلف مي‌شود، ما نيز بايد با همين نگاه، از هدررفت آب جلوگيري كنيم.وي در ادامه گفت: يكي ديگر از خطاهاي مديريتي كشور استفاده از لوله‌هاي نامناسب در شبكه‌هاي آبرساني است. متاسفانه هدررفت آب در ايران از بالاترين نرخ‌هاي جهان است. در پايتخت، ميزان «آب بدون درآمد» حداقل ۲۵ تا ۲۶ درصد است كه بيش از نيمي از آن (۱۵ تا ۲۰ درصد) به دليل نشت واقعي از داخل لوله‌ها رخ مي‌دهد.حسني افزود: اين رقم در سطح كشور به‌طور ميانگين دو برابر است. به‌تازگي در جلسه‌اي با مسوولان آب خوزستان مشخص شد كه در برخي شهرهاي اين استان، هدررفت آب به ۴۰ تا ۵۰ درصد مي‌رسد؛ يعني نيمي از آب توليد شده، پيش از رسيدن به مصرف‌كننده از شبكه خارج مي‌شود.وي در مقايسه‌اي جهاني اظهار كرد: كمترين ميزان هدررفت آب در جهان مربوط به شهر توكيو است كه حدود ۳.۹ درصد، يعني كمتر از ۴ درصد است و ميانگين كل كشور ژاپن حدود ۶ درصد است. علت اين موفقيت، استفاده از لوله‌هاي باكيفيت است. در شهر توكيو بيش از ۲۰۷ هزار كيلومتر لوله وجود دارد كه ۹۹ درصد آنها از نوع داكتيل با اتصالات ضد لرزه هستند و شركت‌هاي ژاپني كوبوتا و كوريموتو براي آنها گارانتي ۱۰۰ ساله ارايه مي‌دهند.وي توضيح داد: در ژاپن لوله‌هاي سرويس كه از خيابان تا محل مشترك كشيده مي‌شوند، همگي از نوع فولادي گالوانيزه با قطر كم هستند. در مجموع از ۷۴۰ هزار كيلومتر لوله مورد استفاده در ژاپن، ۴۰۰ هزار كيلومتر از جنس چدن داكتيل است كه ۹۳ درصد اتصالات آن ضدلرزه و مقاوم در برابر رانش زمين است. همچنين ۲۴۲ هزار كيلومتر از لوله‌ها از جنس PVC بوده و در مجموع بيش از ۶۴۰ هزار كيلومتر از شبكه لوله‌كشي اين كشور از اين دو نوع مقاوم ساخته شده است.رييس دانشكده مهندسي عمران دانشگاه شهيد عباسپور خاطرنشان كرد: در ايران، بر خلاف اين الگو، همچنان از لوله‌هاي فولادي در خطوط اصلي استفاده مي‌شود كه عمر محدودي دارند. براي مثال، خط انتقال آب از طالقان به بيلقان با لوله فولادي ۱۸۰۰ ميلي‌متري در سال ۱۳۸۰ به بهره‌برداري رسيد، اما در سال ۱۳۹۵ نياز به تعمير اساسي پيدا كرد و اكنون نيز خط جديدي با قطر ۲۰۰۰ ميلي‌متر احداث شده است، در حالي كه عمر مفيد اين نوع لوله‌ها معمولا بيش از ۲۰ تا ۲۵ سال نيست.وي تاكيد كرد: طراحي و اجراي نادرست شبكه‌هاي آبرساني باعث مي‌شود آب تصفيه‌شده در شرايط كنوني كشور به‌طور گسترده هدر رود. ما از مردم انتظار صرفه‌جويي داريم، اما بايد ابتدا شبكه انتقال و توزيع آب را اصلاح كنيم.حسني گفت: حفر بي‌رويه چاه‌ها نيز به خشك شدن رودخانه‌ها دامن زده است. هر جا تعداد چاه‌ها افزايش يافته، به مرور جريان‌هاي سطحي و رودخانه‌هاي مجاور كاهش يافته و در نهايت خشك شده‌اند. اين روند هشداردهنده است و بايد هرچه سريع‌تر براي اصلاح مديريت منابع آب در كشور اقدام شود.اين استاد دانشگاه با تاكيد بر اينكه بحران آب كشور با صرف تزريق منابع مالي حل نمي‌شود، گفت: اگر شغل كشاورزان تغيير نكند و حفر چاه‌ها و ساخت‌وسازهاي بي‌رويه در اطراف درياچه اروميه ادامه يابد، كشور با بحران‌هاي جدي‌تري روبه‌رو خواهد شد.حسني با اشاره به اينكه علت اصلي خشك شدن درياچه اروميه، چاه‌هاي بي‌رويه حفرشده در اطراف آن است، نه صرفا كاهش بارندگي اظهار كرد: شما هر قدر هم آب به درياچه بريزيدتا زماني كه چاه‌ها فعال باشند و كشاورزان همان شيوه‌هاي گذشته را ادامه دهند، وضعيت درست نمي‌شود. بايد براي كشاورزان شغل جايگزين تعريف شود و ساخت‌وسازهاي غيرمجاز و ويلاها تعطيل شوند؛ در غير اين صورت، با مشكلات بعدي روبه‌رو خواهيم شد.وي با تاكيد بر ضرورت اجراي طرح‌هاي بازچرخاني آب به عنوان يكي از راهكارهاي مهم مديريت منابع آبي افزود: بازچرخاني آب يكي از روش‌هايي است كه مي‌توانيم از طريق آن آب را دوباره به چرخه مصرف برگردانيم. صنايع بزرگ كه در اقتصاد كشور نقش مهمي دارند، سال‌ها از آب بسيار ارزان استفاده مي‌كردند؛ به‌طور ميانگين هر مترمكعب آب براي آنها ۴ تا ۹ هزار تومان تمام مي‌شد.وي ادامه داد: اكنون به آنها گفته شده حتي اگر منابع مالي و نفوذ داشته باشند، ديگر آبي براي واگذاري وجود ندارد. صنايع مجبور شده‌اند از خليج فارس آب بياورند؛ هزينه تامين هر مترمكعب آب از اين طريق حدود ۴ تا ۵ دلار است، يعني نزديك به ۵۰۰ هزار تومان براي هر مترمكعب. اين آب بايد در فرآيند آب‌شيرين‌كن، تصفيه و سپس از طريق خطوط لوله و ايستگاه‌هاي پمپاژ منتقل شود كه هزينه‌هاي بسيار بالايي دارد.وي با اشاره به ضرورت تغيير نگرش در مديريت منابع آبي كشور گفت: اگر تنها ۵ تا ۱۰ درصد از بودجه‌هاي كلان آبرساني به پروژه‌هاي بازچرخاني آب اختصاص يابد، نتايج بسيار موثرتري حاصل مي‌شود.وي با ذكر تجربه ژاپن در استفاده از پساب تصفيه‌شده تاكيد كرد: در كشوري مانند ايران با بارندگي يك‌دهم ژاپن، بي‌توجهي به بازچرخاني آب به معناي تداوم بحران است.حسني با اشاره به هزينه‌هاي سنگين طرح‌هاي انتقال آب اظهار كرد: در حالي كه ما حدود ۵۶۰ تا ۵۸۰ هزار ميليارد تومان براي پروژه‌هاي آبرساني مانند انتقال آب از درياي عمان هزينه مي‌كنيم، اگر فقط ۵ تا ۱۰ درصد از اين مبلغ را صرف بازچرخاني و استفاده مجدد از آب كنيم، وضعيت كشور كاملا متفاوت خواهد شد.رييس دانشكده مهندسي عمران دانشگاه شهيد عباسپور در ادامه با بيان خاطره‌اي از سفر خود به ژاپن گفت: در سفري كه همراه با ستار محمودي، مدير وقت فاضلاب استان تهران و قائم‌مقام بعدي وزير نيرو و عباس شفيعي، معاون آب و فاضلاب وقت آقاي بي‌طرف، به شهر كوبه داشتيم، از جزيره‌اي به نام پورت‌آيلند بازديد كرديم. در آنجا بركه‌اي بود كه ما براي وضو گرفتن يا حتي شستن ظرف‌ها از آن استفاده مي‌كرديم. وقتي از يك مهندس ژاپني درباره منشا آب آن بركه پرسيدم، گفت اين آب، پساب تصفيه‌شده فاضلاب شهر كوبه است.

وي افزود: آن مهندس توضيح داد كه آب در برج تصفيه فاضلاب شهر با درجه بالايي تصفيه و سپس به كانال و بركه منتقل مي‌شود. وقتي از او پرسيدم آيا اين آب براي سلامت انسان ضرر ندارد، گفت خير، اين آب كاملاسالم است و از نظر استاندارد، تفاوتي با آب آشاميدني ندارد، تنها طعم آن گوارا نيست. حتي ماهي‌هايي كه در بركه بودند نيز در همان آب زندگي مي‌كردند.حسني گفت: اين نمونه نشان مي‌دهد بازچرخاني آب تا چه اندازه اهميت دارد. كشوري مانند ژاپن با ميانگين بارندگي سالانه حدود ۲۰۰۰ ميلي‌متر، چنين حساسيتي نسبت به آب دارد، در حالي كه ما تنها ۲۰۰ ميلي‌متر بارندگي در سال داريم.

وي با اشاره به طرحي كه حدود ۱۰ سال پيش به وزارت نيرو ارايه شده بود، ادامه داد: در آن طرح پيشنهاد شد كه ابتدا قيمت آب منطقي و واقعي شود تا ارزش مصرف آن درك شود. سپس بايد مصرف دوگانه آب در شهرها اجرا شود. يعني آب حاصل از شست‌ و شو و حمام، پس از گندزدايي ساده، در مخازن ذخيره شود و براي فلاش‌تانك‌ها استفاده شود تا آب آشاميدني صرف اين موارد نشود.

وي خاطرنشان كرد: اجراي چنين طرحي مي‌تواند صرفه‌جويي چشمگيري در مصرف آب شهري ايجاد كند؛ روشي كه چين هم از آن استفاده مي‌كند. ما پس از بررسي تجربه مصرف دوگانه در جهان، تاكيد كرديم كه حتي در شهرهايي مانند قم كه آب را با نرخ مترمكعبي حدود ۸ تا ۱۰ هزار تومان قيمت‌گذاري كرده‌اند، تا زماني كه سيستم بازچرخاني و استفاده از پساب براي فضاي سبز و صنايع اجرا نشود، مشكل به شكل اساسي حل نخواهد شد.

وي گفت: در همين راستا، دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و صنايع كشور پروژه‌هاي متعددي را در زمينه بازچرخاني آب آغاز كرده‌اند. يكي از نمونه‌هاي موفق، سيستم توسعه‌يافته در دانشكده مهندسي عمران، آب و محيط زيست دانشگاه شهيد بهشتي است كه مي‌تواند به بهبود محيط زيست، بازيافت آب و مديريت پايدار منابع آبي كمك كند.