بحران خاموش آب در ايران
«مهر امسال بي‌بارش‌ترين ماه در ۴۰ سال اخير بود.» اين جمله صريح و هشدارآميز را سحر تاج‌بخش‌مسلمان، رييس سازمان هواشناسي كشور، بيان كرد تا يكي از جدي‌ترين زنگ‌هاي خطر اقليمي در سال‌هاي اخير را به صدا درآورد.
«مهر امسال بي‌بارش‌ترين ماه در ۴۰ سال اخير بود.» اين جمله صريح و هشدارآميز را سحر تاج‌بخش‌مسلمان، رييس سازمان هواشناسي كشور، بيان كرد تا يكي از جدي‌ترين زنگ‌هاي خطر اقليمي در سال‌هاي اخير را به صدا درآورد.
او گفت: همانطور كه پيش از اين نيز پيش‌بيني كرده بوديم، در پاييز شاهد كم‌بارشي هستيم و ماه گذشته در اغلب مناطق كشور بي‌بارش‌ترين ماه در ۴۰ سال گذشته بود.
تاج‌بخش ادامه داد: تا امروز پاييزي با اين شدت بي‌آب در نيمه نخست آن به ياد نداريم و بيشتر نقاط كشور از اين بي‌آبي در زجر و زحمت هستند. اين سخنان، تأييدي بر وضعيت بحراني منابع آبي كشور است؛ بحراني كه نه‌تنها كشاورزي و توليد، بلكه امنيت غذايي، سلامت و حتي ثبات اجتماعي را تهديد مي‌كند.
شرايط بارشي وخيم؛ تأييد پيش‌بيني‌ها
رييس سازمان هواشناسي كشور در تشريح وضعيت موجود گفت: شرايط بارشي كشور بسيار وخيم است. پيش‌بيني‌ها شرايط قبل را تأييد مي‌كند و تقريباً در پاييز جاري همچنان كم‌بارشي خواهيم داشت. او البته روزنه‌اي از اميد را نيز مطرح كرد و افزود: شاخص‌ها نشان مي‌دهد از نيمه آذرماه وضعيت كم‌بارشي كمي بهبود يافته و به سمت شرايط نرمال حركت مي‌كند و بارش‌ها در زمستان نرمال خواهد شد. اما هشدار اصلي او اين بود كه حتي با وجود بارش‌هاي نرمال، وضعيت چندان مساعد نخواهد بود»، چرا كه «طي پنج تا شش سال گذشته از لحاظ خشكسالي با شرايط وخيمي روبرو بوديم» و به گفته او، «توصيه جدي ما صرفه‌جويي در مصرف آب است. اين اظهارات نشان مي‌دهد كه بحران فعلي تنها نتيجه چند ماه خشكسالي نيست، بلكه حاصل يك چرخه چندساله از كاهش بارش، افزايش دما و برداشت بي‌رويه از منابع زيرزميني است.
برنامه تغيير اقليم
تاج‌بخش به موضوع مهم‌تري هم اشاره كرد: تصويب برنامه تغيير اقليم در هيات دولت. او گفت: اين برنامه، برنامه خوب و جامعي است، هرچند بايد برنامه‌هاي اجرايي مرتبط با آن نيز نوشته شود. او افزود: اين برنامه صرفاً به صورت كلي مصوب شده كه سازمان‌ها و ارگان‌هاي مختلف در آن سهم و نقش خواهند داشت و وظيفه سازمان هواشناسي نيز ارتقاي پيش‌بيني‌ها و هشدارها در موضوع اقليم است. معاون وزير راه و شهرسازي تأكيد كرد: با همكاري حوزه‌هاي تأمين‌كننده مالي مي‌توانيم با توسعه شبكه ديدباني و ارتقاي ظرفيت‌هاي زيرساختي مدرن، وضعيت پيش‌بيني‌هايمان را ارتقا دهيم. او همچنين از برنامه‌هاي هم‌افزا در بخش‌هاي مختلف خبر داد و گفت: در ساير بخش‌ها، به‌خصوص صنعت كشاورزي و آب، برنامه‌هاي جدي تعريف شده است.
تغيير اقليم موضوعي كاملاً جدي است
رييس سازمان هواشناسي در سخناني صريح درباره ابعاد جهاني اين مساله گفت: تغيير اقليم موضوعي كاملاً جدي است كه چالش‌هاي سرزميني ايجاد خواهد كرد و اگر به آن رسيدگي نشود، پيامدهاي مخاطره‌آميزي براي كشور به دنبال خواهد داشت. به گفته او، كشور ما اكنون در آستانه «مخاطره‌آميز در آب، فرونشست و آلودگي هوا و خاك» قرار گرفته است. او افزود: اين مساله علاوه بر مديريت نادرست ما، به كم‌بارشي‌ها، افزايش دما و تغيير اقليم نيز بازمي‌گردد. اين سخنان زماني نگران‌كننده‌تر مي‌شود كه به آمارهاي جهاني ارايه‌شده توسط تاج‌بخش توجه كنيم. او بيان كرد: در سال ۲۰۲۴ ميلادي دماي كره زمين ۱.۵ درجه بالاتر از زمان انقلاب صنعتي رسيد و سال گذشته گرم‌ترين سال كره زمين در ۱۷۵ سال اخير بود.
پديده ال‌نينو و افزايش گازهاي گلخانه‌اي
تاج‌بخش به روند افزايشي گازهاي گلخانه‌اي اشاره كرد و توضيح داد: مهم‌ترين مساله، افزايش گازهاي گلخانه‌اي در جو است كه مطابق آمارهاي موجود از سال ۱۹۸۴ تا سال ۲۰۲۴ روند افزايشي داشته و علاوه بر آن ميزان گاز دي‌اكسيد نيتروژن و متان و غلظت آنها در جو افزايش يافته است. رييس سازمان هواشناسي كشور تأكيد كرد: افزايش غلظت گاز دي‌اكسيدكربن منجر به پديده ال‌نينو شده، وضعيت اسيدي اقيانوس‌ها را موجب شده و توليدات كشاورزي و امنيت غذايي را تحت تأثير منفي قرار داده است. او با يادآوري تأثير مستقيم اين گرمايش گفت: اين افزايش ۱.۵ درجه‌اي، اكوسيستم‌ها، موجودات زنده اقيانوس‌ها و بازگشت‌پذيري آنها را تحت تأثير منفي قرار داده و پديده‌هايي همچون سيلاب، خشكسالي و آتش‌سوزي جنگل‌ها را موجب شده است.
زنجيره اثرات؛ از اقيانوس‌ها تا زندگي مردم
تاج‌بخش مسلمان در ادامه به زنجيره‌اي از پيامدهاي اقليمي اشاره كرد: و گفت: در سال ۲۰۲۴ گرماي اقيانوس آب به بيشترين ميزان خود در ۱۶۵ سال اخير رسيد و در هشت سال گذشته اين عدد به صورت متوالي افزايش يافته و هر سال ركورد آن جابه‌جا شده است. او افزود: فقط پنج درصد انرژي آزاد شده حاصل اين گرما جذب زمين شده و ۹۰ درصد آن موجب گرم شدن اقيانوس‌ها و در نتيجه تأثيرگذاري روي حيات در اين اكوسيستم‌هاي دريايي مي‌شود. به‌طوري كه سفيد شدن مرجان‌هاي دريايي، تخريب منابع طبيعي و در ادامه تخريب صنعت توريسم را به دنبال خواهد داشت. افزايش سطح آب اقيانوس‌ها در سال ۲۰۲۴ بدترين وضعيت خود از سال ۱۹۹۳ ميلادي را تجربه كرد. آهنگ افزايش سطح آب در دوره ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۴ نسبت به بازه ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۲ دو برابر شده است. اين پديده، به گفته او، باعث افزايش بادهاي شديد، فرسايش سواحل، سيلاب‌هاي ساحلي و تأثير بر زيرساخت‌ها، خاك و آب‌هاي زيرزميني و تنوع زيستي» مي‌شود.
ذوب يخچال‌ها و تهديد منابع طبيعي
رييس سازمان هواشناسي كشور گفت: از ۶۰ يخچال مرجع، ۵۸ يخچال كاهش جرمي داشته‌اند و در سه سال متوالي ۱.۱ متر ذوب‌شدگي اتفاق افتاده است، به‌طوري كه در كشورهايي همچون نروژ و سوئد و همچنين رشته‌كوه‌هاي‌اند گرمسيري بيشترين تعادل جرمي منفي تجربه شد. او هشدار داد: اين مساله علاوه بر تحت تأثير قرار دادن تنوع زيستي، موجب سيلاب، رانش زمين، كمبود آب آشاميدني، تخريب زيرساخت‌ها و كاهش محصولات كشاورزي خواهد شد.
تهديد تنوع زيستي و امنيت غذايي
تاج‌بخش با تأكيد بر آثار زيست‌محيطي تغيير اقليم تصريح كرد: افزايش دما و اسيدي شدن اقيانوس‌ها تنوع زيستي را در سطح كره زمين كاهش مي‌دهد. اين روند موجب از بين رفتن گونه‌هاي جانوري، كاهش توليدات كشاورزي و دريايي، كاهش آب آشاميدني در دسترس و در مجموع تأثير منفي بر زندگي مردم خواهد شد. او اضافه كرد: تخريب زيرساخت‌ها سبب مي‌شود پنج هدف از ۱۷ هدف مرتبط با جوامع شهري و شهرهاي پايدار تحت تأثير قرار بگيرد كه در ادامه منجر به مهاجرت، كمبود دسترسي به آب آشاميدني، كاهش امنيت غذايي، تأثير منفي بر معيشت مردم و احتمال افزايش نزاع و درگيري خواهد شد.
پنجره فرصت‌ها در حال بسته شدن است
شايد هشدارآميزترين بخش سخنان رييس سازمان هواشناسي كشور، اين جمله او باشد: پنجره فرصت‌ها براي توسعه تاب‌آوري در حال كوچك‌تر شدن و بسته شدن است و بايد انتخاب‌هاي اجتماعي‌مان با سازگاري و توسعه پايدار تنظيم شود. او در توضيح اين موضوع گفت: شايد اصلي‌ترين ظرفيتي كه در سطح كشور، منطقه‌اي و بين‌المللي مي‌تواند در خصوص تغيير اقليم اظهارنظر داشته باشد، داده‌ها و اطلاعاتي است كه در مراكز هواشناسي تهيه و گردآوري مي‌شود. اين بخش از اظهارات نشان مي‌دهد كه آينده مقابله با بحران آب و اقليم، به تصميم‌هاي امروز ما وابسته است؛ اگر تغيير سياست‌ها، الگوهاي مصرف و برنامه‌ريزي‌ها به تأخير بيفتد، امكان بازگشت و جبران از بين خواهد رفت. تحليل كارشناسان نشان مي‌دهد كه سخنان اخير تاج‌بخش تنها درباره وضعيت بارش نيست، بلكه درباره آينده زيست در ايران است. وقتي مهرماه بي‌بارش‌ترين ماه ۴۰ سال اخير مي‌شود، معنايش اين است كه منابع تجديدشونده آبي كشور در حال فروپاشي‌اند. بر اساس داده‌هاي هواشناسي، ايران طي پنج دهه اخير شاهد كاهش متوسط بارش سالانه و افزايش پيوسته دما بوده است. اين تغييرات باعث تشديد تبخير، فرونشست زمين، خشك شدن تالاب‌ها و افت سطح آب‌هاي زيرزميني شده است.از سوي ديگر، مديريت ناهماهنگ منابع و مصرف بي‌رويه در بخش كشاورزي (كه بيش از ۸۰ درصد آب كشور را مصرف مي‌كند) اين بحران را تشديد كرده است. هشدار تاج‌بخش درباره «صرفه‌جويي جدي در مصرف آب» در واقع، دعوت به بازنگري در سبك زندگي و سياست‌گذاري ملي است.
آينده‌اي كه هنوز مي‌توان تغيير داد
تاج‌بخش مسلمان در پايان سخنانش گفت: با رعايت ملاحظات اقليمي، به توسعه پايدار، رفاه، امنيت، درآمد كافي براي همه، كاهش گرمايش زمين و كاهش ريسك زندگي خواهيم رسيد و هرچه ديرتر به اين مسائل بپردازيم، خسارت‌ها و ضررهاي آن بيشتر خواهد بود. او بر لزوم همكاري همه نهادها و مشاركت مردم تأكيد كرد و افزود: اگر امروز اقدام كنيم، هنوز مي‌توانيم بخشي از خسارت‌ها را جبران كنيم. پاييز امسال، ايران در نقطه عطفي تاريخي قرار دارد: كم‌بارشي بي‌سابقه، گرماي فزاينده و منابع آبي رو به زوال. سخنان رييس سازمان هواشناسي كشور نه صرفاً يك هشدار فني، بلكه بيانيه‌اي ملي است براي تغيير مسير.
از نگاه تحليلگران اقليم، آينده ايران به اين بستگي دارد كه تا چه حد بتوان ميان مصرف و توليد، ميان توسعه و محيط زيست، ميان امروز و فردا تعادل برقرار كرد. اگرچه بارش‌ها ممكن است در زمستان به حالت نرمال بازگردند، اما «نرمال» در جهاني كه دمايش ۱.۵ درجه گرم‌تر شده، ديگر به معناي گذشته نيست و اكنون، هر قطره آب و هر تصميم مديريتي، معنايي حياتي دارد.
