زلزله در راه است، اما ما هنوز خوابيم
در حالي كه نگاه سياست‌گذاران و مسوولان ارشد كشور به توسعه سواحل جنوبي ايران دوخته شده و پروژه‌هاي كلاني چون ايجاد مناطق آزاد، بنادر بزرگ و حتي انتقال پايتخت به منطقه مكران بر سر زبان‌ها افتاده است، يك واقعيت مهم تقريباً ناديده گرفته مي‌شود: مكران يكي از مهم‌ترين مناطق لرزه‌خيز ايران است و با هر توسعه بدون آمادگي، خود را در آستانه فاجعه‌اي ويرانگر قرار مي‌دهيم.
در حالي كه نگاه سياست‌گذاران و مسوولان ارشد كشور به توسعه سواحل جنوبي ايران دوخته شده و پروژه‌هاي كلاني چون ايجاد مناطق آزاد، بنادر بزرگ و حتي انتقال پايتخت به منطقه مكران بر سر زبان‌ها افتاده است، يك واقعيت مهم تقريباً ناديده گرفته مي‌شود: مكران يكي از مهم‌ترين مناطق لرزه‌خيز ايران است و با هر توسعه بدون آمادگي، خود را در آستانه فاجعه‌اي ويرانگر قرار مي‌دهيم.
مقامات و كارشناسان بارها هشدار داده‌اند، اما اين هشدارها اغلب در لابه‌لاي وعده‌هاي توسعه‌اي گم مي‌شوند. در اين ميان، محمد پورمحمد شاهوار، رييس شبكه ملي شتاب‌نگاري مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي، در گفت‌وگو با مهر با صراحت اعلام كرده كه مكران در زمره خطرناك‌ترين پهنه‌هاي زلزله‌خيز كشور قرار دارد و غفلت از اصول مقاوم‌سازي در اين منطقه، بازي با جان مردم است. پورمحمد شاهوار با اشاره به سوابق لرزه‌اي منطقه گفت: در سال ۱۹۵۰ ميلادي زلزله‌اي بزرگ در سواحل مكران رخ داد كه مركز آن در خاك پاكستان بود، اما امواج سونامي و آثار آن به سواحل ايران نيز رسيد. همچنين، او به زلزله سال ۲۰۱۳ در سيستان و بلوچستان اشاره كرد كه به‌رغم قدرت بالا، به دليل عمق زياد، تخريب كمتري داشت، اين زلزله به دليل وقوع در عمق حدود ۶۰ كيلومتري، شدت آن در سطح زمين كاهش يافت و امواج مخرب كمتري توليد كرد. اما آنچه ماجرا را از يك هشدار معمولي فراتر مي‌برد، ويژگي ژئولوژيكي منطقه است. به گفته پورمحمد شاهوار، در منطقه مكران پديده «فرورانش» رخ مي‌دهد؛ به اين معنا كه صفحه اقيانوس هند به زير صفحه ايران و پاكستان فرورانش كرده و همين اصطكاك و درگيري صفحات موجب شكل‌گيري زمين‌لرزه‌هاي بزرگ مي‌شود.
ژاپن آموخت، ما هم مي‌توانيم؟
كشوري مانند ژاپن كه تجربه مرگبارترين زلزله‌ها را دارد، حالا با بازنگري كامل آيين‌نامه‌هاي ساخت‌وساز، موفق به كاهش تلفات در زمين‌لرزه‌هاي بزرگ شده است. پورمحمد شاهوار در اين باره توضيح داد و گفت: در ژاپن پس از زلزله كوبه حدود ۳۰ سال پيش، آيين‌نامه‌هاي ساخت‌وساز به‌طور كامل بازنگري شد و نتيجه آن كاهش قابل‌توجه تلفات در زلزله‌هاي بعدي بود. او با اشاره به زلزله اخير ژاپن در ژانويه ۲۰۲۴ گفت: اين زلزله با بزرگاي حدود ۷.۶ رخ داد و شتاب آن حدود ۲.۵ برابر زلزله بم در ايران ثبت شد. با وجود شدت بسيار بالا، تنها حدود ۳۰۰ نفر در آن حادثه جان باختند و خسارت‌ها عمدتاً به آتش‌سوزي‌هاي محدود ختم شد. نتيجه‌گيري مهم رييس شبكه ملي شتاب‌نگاري مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي اين بود كه تجربه ژاپن نشان مي‌دهد هرگاه ايين‌نامه‌ها و شيوه‌هاي ساخت‌وساز اصلاح و به‌روزرساني شود، مي‌توان نتايج بسيار موثري در كاهش تلفات و خسارات زلزله به دست آورد.
چرا كسي صداي زنگ خطر را نمي‌شنود؟
با وجود شواهد علمي، تجربه‌هاي جهاني و هشدارهاي كارشناسان، همچنان طرح‌هاي توسعه‌اي در منطقه مكران بدون تأكيد جدي بر مقاوم‌سازي پيش مي‌روند. اين در حالي است كه طبق گفته رييس شبكه ملي شتاب‌نگاري، در طرح‌هاي توسعه جديد كه منجر به ساخت شهرهاي تازه در اين منطقه خواهد شد، لازم است ساخت‌وسازها از ابتدا مقاوم انجام گيرد. او ادامه داد: تأكيد ما بر اين است كه مناطقي كه قرار است طرح‌هاي توسعه اصلي كشور در آنها اجرا شود، بايد با ديدگاه فني و مبتني بر مخاطرات لرزه‌اي مورد توجه قرار گيرند. پورمحمد شاهوار همچنين از به‌روزرساني آيين‌نامه‌هاي ساخت‌وساز سخن گفت: در ايين‌نامه جديد طراحي ساختمان، محاسبات مربوط به اين مناطق به‌روزرساني شده و مكران به عنوان يكي از پهنه‌هاي مهم لرزه‌خيز كشور شناخته مي‌شود.
خطر زلزله ۸ ريشتري و سونامي
براساس تحليل‌هاي به‌روز، پتانسيل وقوع زلزله‌اي تا بزرگي ۸ ريشتر در منطقه وجود دارد. پورمحمد شاهوار هشدار داد و گفت: پهناي اين زون حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ كيلومتر است، بر اساس تحليل‌هاي جديد، احتمال وقوع زلزله‌اي تا بزرگي ۸ در اين منطقه وجود دارد كه مي‌تواند با امواج سونامي همراه باشد. البته اين خطر تنها محدود به ايران نيست، به گفته پورمحمد شاهوار چنين زلزله‌اي بيشترين اثر را بر پاكستان خواهد داشت و پس از آن ايران و در مرحله بعد كشور عمان تحت تأثير قرار مي‌گيرند. شبه‌جزيره هند نيز ممكن است در اثر سونامي ناشي از زلزله بزرگ مكران تحت تأثير قرار گيرد.
ما هنوز آماده نيستيم
اگرچه در بخش‌هايي از ايران حركات زمين به‌صورت خزشي است و انرژي لرزه‌اي كمتري ذخيره مي‌شود، اما در بخش‌هايي ديگر خطر بالقوه وجود دارد. رييس شبكه شتاب‌نگاري گفت: نرخ تجمع تنش در سواحل پاكستان بسيار بيشتر است، در حالي كه در برخي بخش‌هاي ايران حركت‌ها به صورت خزشي بوده و انرژي ذخيره نمي‌شود. با اين حال، در بخش‌هايي از منطقه انرژي به‌صورت ذخيره‌شده باقي مانده و پتانسيل وقوع زمين‌لرزه بزرگ را دارد.
به گفته پورمحمد شاهوار در ده سال اخير تحليل‌هاي لرزه‌اي جديد، همگي مويد خطر بالقوه زلزله در مرز پاكستان و ايران هستند.
ساختمان‌هايي با بيش از ۱۰۰ سال عمر
در كنار پروژه‌هاي جديد، سازه‌هاي فرسوده موجود نيز بمب‌هاي ساعتي‌اند. پورمحمد شاهوار هشدار داد و گفت: بسياري از ساختمان‌هاي روستايي كشور بيش از صد سال قدمت دارند و حتي در شهرها نيز برخي سازه‌ها هنوز بر اساس آيين‌نامه‌هاي جديد مقاوم‌سازي نشده‌اند.
و نكته نگران‌كننده‌تر اين است كه تاكنون زلزله‌اي با شدت بالا در شهرهاي بلندمرتبه تجربه نشده است و اميدواريم در زمين‌لرزه‌هاي آينده عملكرد مطلوبي از اين ساختمان‌ها شاهد باشيم. تمامي اين داده‌ها، مطالعات، تجربه‌ها و هشدارها يك نتيجه دارند: ساخت‌وساز مقاوم در مكران نه يك توصيه، بلكه يك الزام است.
اين موضوع به‌هيچ‌وجه به معناي خودداري از ساخت‌وساز در منطقه نيست، بلكه تأكيد بر آن است كه در تمامي پروژه‌هاي عمراني، دقت و نظارت كافي در طراحي و اجراي ساختمان‌ها، پل‌ها و ساير سازه‌ها با رعايت اصول لرزه‌اي صورت گيرد تا در برابر زمين‌لرزه‌هاي احتمالي عملكرد ايمن و پايداري داشته باشند.
مكران مي‌تواند نقطه طلايي توسعه ايران باشد، اما تنها در صورتي كه بر پايه‌اي ايمن بنا شود. چشم‌انداز اقتصادي، تجاري و حتي انتقال پايتخت اگر بدون توجه به مخاطرات زلزله و سونامي اجرا شود، نه تنها توسعه‌اي پايدار نخواهد بود، بلكه ما را در آينده‌اي نه چندان دور، با بحراني انساني و اقتصادي مواجه خواهد كرد.
بايد يادآوري كرد آنچه در زلزله بعدي رخ خواهد داد، تنها به طبيعت مربوط نمي‌شود، بلكه تصميمات امروز ما درباره كيفيت ساخت‌وساز، استانداردهاي ايمني و نحوه نظارت بر پروژه‌ها، مستقيماً با ميزان تلفات و خسارات فرداي كشور در ارتباط است. اما فراموش نكنيم: زمين‌لرزه خبر نمي‌دهد، اما ما مي‌توانيم آماده باشيم.
