نخاله‌هاي ساختماني؛ بحران خاموش زيست‌محيطي تهران
در حالي كه تهران با چالش‌هاي محيط‌زيستي متعددي دست‌وپنجه نرم مي‌كند، يكي از جدي‌ترين و البته كمتر ديده‌شده‌ترين معضلات آن، تخليه غيرمجاز نخاله‌هاي ساختماني در حاشيه شهر و مسيرهاي بين‌راهي است؛ پديده‌اي كه نه‌تنها چهره شهر را مخدوش كرده، بلكه سلامت شهروندان و اكوسيستم‌هاي اطراف را نيز تهديد مي‌كند.
در حالي كه تهران با چالش‌هاي محيط‌زيستي متعددي دست‌وپنجه نرم مي‌كند، يكي از جدي‌ترين و البته كمتر ديده‌شده‌ترين معضلات آن، تخليه غيرمجاز نخاله‌هاي ساختماني در حاشيه شهر و مسيرهاي بين‌راهي است؛ پديده‌اي كه نه‌تنها چهره شهر را مخدوش كرده، بلكه سلامت شهروندان و اكوسيستم‌هاي اطراف را نيز تهديد مي‌كند. در همين راستا، دومين جلسه كميته فني پسماندهاي عمراني و ساختماني به رياست معاون هماهنگي امور عمراني فرمانداري تهران و با حضور نهادهاي مرتبط، در مركز دفع پسماندهاي عمراني و ساختماني آبعلي برگزار شد؛ جلسه‌اي كه بار ديگر نشان داد براي مقابله با اين بحران زيست‌محيطي، نياز به برنامه‌ريزي مشترك، مديريت يكپارچه و افزايش ظرفيت زيرساخت‌ها بيش از هر زمان ديگري حس مي‌شود.زهره عبادتي، سرپرست اداره حفاظت محيط زيست شهر تهران كه در اين نشست حضور داشت، با تأكيد بر پيامدهاي مخرب تخليه غيرقانوني نخاله‌ها در حاشيه راه‌ها و جاده‌ها گفت: مديريت صحيح پسماندهاي عمراني نقش مهمي در كاهش آلودگي‌هاي زيست محيطي و حفظ سلامت شهروندان دارد و اين موضوع مستلزم همكاري و هماهنگي مستمر ميان دستگاه‌هاي اجرايي است.نخاله‌هاي ساختماني، برخلاف ظاهر بي‌ضررشان، اغلب حاوي موادي هستند كه در صورت رها شدن در محيط، مي‌توانند باعث آلودگي خاك، منابع آب و حتي هوا شوند. سيمان، گچ، بتن، آجرهاي شكسته، پلاستيك، فلزات و گاهي مواد شيميايي حاصل از عمليات ساختماني، در صورت تخليه در نقاط نامناسب، سال‌ها در طبيعت باقي مي‌مانند و باعث آسيب‌هاي جبران‌ناپذير مي‌شوند.
نبود نظارت كافي فرصتي براي تخلف گسترده
يكي از دلايل اصلي تشديد اين مشكل، فقدان سازوكار نظارتي منسجم و عدم ساماندهي دقيق ناوگان حمل پسماندهاي ساختماني است. كاميون‌هاي حمل نخاله بدون هيچ نظارت موثر، در هر نقطه‌اي از حاشيه شهر مي‌توانند بار خود را تخليه كنند. عبادتي در همين زمينه تصريح كرد: نظارت نظام‌مند بر حمل و دفع نخاله‌ها مي‌تواند از تخليه‌هاي غيرمجاز و تخريب محيط زيست جلوگيري كند. او همچنين بر لزوم تدوين دستورالعمل مشترك ميان دستگاه‌هاي مسوول براي ساماندهي اين ناوگان تاكيد كرد و افزود: تدوين دستورالعمل مشترك ميان دستگاه‌هاي مسوول براي ساماندهي كاميون‌هاي حمل پسماندهاي عمراني و ساختماني يك ضرورت فوري است. چنين دستورالعملي مي‌تواند شامل مقرراتي براي مجوز فعاليت، مسيرهاي مشخص تردد، مكان‌هاي مجاز تخليه، سامانه‌هاي پايش لحظه‌اي و حتي جريمه‌هاي بازدارنده براي تخلفات باشد.
مركز آبعلي؛ زيرساختي مهم اما ناكافي
در حاشيه اين جلسه، بازديدي نيز از مركز دفع پسماندهاي عمراني و ساختماني آبعلي با حضور مسوولان صورت گرفت. در اين بازديد، روند فرآوري و بازيافت نخاله‌ها از نزديك مورد ارزيابي قرار گرفت و چالش‌هاي اين مركز مورد بررسي قرار گرفت.
به گفته سرپرست اداره حفاظت محيط زيست تهران، اگرچه مركز آبعلي به عنوان يكي از نقاط كليدي در مديريت پسماندهاي ساختماني در تهران شناخته مي‌شود، اما محدوديت‌هاي زيرساختي همچنان عملكرد آن را با مشكل مواجه كرده‌اند. سرپرست اداره حفاظت محيط زيست شهر تهران گفت: رفع محدوديت‌هاي مربوط به تأمين آب و برق در مركز آبعلي، افزايش ظرفيت واحدهاي بازيافت و تسريع در اجراي طرح‌هاي توسعه‌اي از ضروري‌ترين اقداماتي است كه بايد با همكاري فرمانداري تهران و سازمان مديريت پسماند شهرداري تهران انجام شود.
مركز آبعلي از معدود مناطقي است كه نخاله‌هاي ساختماني را به‌صورت هدفمند تفكيك، بازيافت و در صورت امكان، وارد چرخه مصرف مجدد مي‌كند. با اين حال، ظرفيت اين مركز در مقابل حجم عظيم توليد نخاله در كلان‌شهري مانند تهران، كافي نيست.
چرا ساماندهي نخاله‌هاي ساختماني اهميت دارد؟
بر اساس آمارهاي غيررسمي، روزانه هزاران تُن نخاله ساختماني در شهر تهران توليد مي‌شود كه تنها بخشي از آنها به‌صورت اصولي جمع‌آوري و مديريت مي‌شوند. بخش زيادي از اين نخاله‌ها سر از حاشيه بزرگراه‌ها، جاده‌هاي بين‌استاني و حتي مناطق حفاظت‌شده در مي‌آورند.
اين نخاله‌ها نه‌تنها محيط زيست را تهديد مي‌كنند، بلكه هزينه‌هاي زيادي نيز به شهرداري، سازمان حفاظت محيط زيست و ساير نهادهاي مسوول تحميل مي‌كنند. علاوه بر اين، خطر بروز حوادث رانندگي در محل‌هاي تخليه غيرمجاز، افزايش مي‌يابد. ساماندهي اين معضل، نيازمند نگاه جامع و مشاركت همگاني است؛ از پيمانكاران ساختماني گرفته تا نهادهاي اجرايي، نظارتي و حتي شهروندان.
چه بايد كرد؟
اگرچه در سال‌هاي اخير جلسات متعددي براي بررسي وضعيت پسماندهاي عمراني برگزار شده است، اما كارشناسان معتقدند هنوز فاصله زيادي تا اجراي يك نظام موثر و يكپارچه وجود دارد. شفاف نبودن نقش دستگاه‌ها، نبود قانون مشخص و الزام‌آور براي پيمانكاران، و عدم آموزش كافي براي رانندگان كاميون‌ها از جمله ضعف‌هايي است كه بايد به آنها پرداخت.در اين ميان، سرپرست اداره حفاظت محيط زيست تهران تأكيد كرد كه اين نهاد عزم جدي براي بهبود شرايط دارد. او گفت: اداره حفاظت محيط زيست تهران نظارت‌هاي مستمر بر فعاليت مراكز مديريت پسماند را در دستور كار دارد و تصميمات لازم براي ارتقاي وضعيت زيست‌محيطي و ارتقاي عملكرد اين مراكز به‌صورت جدي پيگيري خواهد شد.همچنين لازم است ابزارهاي نوين نظارتي مانند سامانه‌هاي GPS براي رهگيري خودروهاي حمل نخاله، دوربين‌هاي جاده‌اي براي كنترل نقاط تخليه غيرمجاز، و ايجاد بانك اطلاعاتي يكپارچه از پيمانكاران ساختماني و حمل‌كنندگان نخاله در اولويت قرار گيرد.ساماندهي تخليه نخاله‌هاي ساختماني، اگرچه در نگاه اول يك موضوع فني و زيرساختي به نظر مي‌رسد، اما در واقعيت، بخشي از حقوق شهروندي و تلاش براي داشتن محيط زيستي سالم‌تر است. شهري مانند تهران كه با بحران‌هايي همچون آلودگي هوا، فرونشست زمين و كاهش سرانه فضاي سبز مواجه است، تاب تحمل يك معضل اضافه را ندارد.در نهايت، آنچه در جلسه دوم كميته فني پسماندهاي عمراني و ساختماني مورد تأكيد قرار گرفت، لزوم هم‌افزايي ميان نهادهاي مختلف، تدوين دستورالعمل‌هاي مشخص و ارتقاي ظرفيت‌هاي زيرساختي مانند مركز آبعلي بود. تحقق اين اهداف، مستلزم عبور از مرحله گفت‌وگو و ورود به فاز اقدام و نظارت دقيق است.تهران، ديگر مجالي براي عقب‌نشيني در برابر آلودگي‌هاي پنهان ندارد. وقت آن رسيده كه نخاله‌هاي ساختماني نيز همانند زباله‌هاي خانگي، وارد چرخه‌اي قانوني، شفاف و قابل رديابي شوند؛ نه فقط براي حفظ زيبايي شهر، بلكه براي سلامت آيندگان.
