عدالت آموزشي در صف انتظار كتاب
سال تحصيلي ۱۴۰5 - ۱۴۰4 در حالي آغاز شد كه دانش‌آموزان بسياري از شهرها و روستاهاي كشور هنوز كتاب‌هاي درسي خود را در دست ندارند. با وجود وعده‌هاي مكرر وزارت آموزش‌وپرورش مبني بر «ساماندهي كامل» روند توزيع كتاب‌ها از طريق سامانه الكترونيكي، امسال نيز همان مشكلات ديرينه، دوباره رخ نموده است؛ از كندي سامانه فروش و توزيع مواد آموزشي گرفته تا ضعف در شبكه پستي و ناهماهنگي ميان ادارات آموزش‌وپرورش استان‌ها.
معلمان از سردرگمي، دانش‌آموزان از بي‌انگيزگي و مديران از بي‌برنامگي مي‌گويند
سال تحصيلي ۱۴۰5 - ۱۴۰4 در حالي آغاز شد كه دانش‌آموزان بسياري از شهرها و روستاهاي كشور هنوز كتاب‌هاي درسي خود را در دست ندارند. با وجود وعده‌هاي مكرر وزارت آموزش‌وپرورش مبني بر «ساماندهي كامل» روند توزيع كتاب‌ها از طريق سامانه الكترونيكي، امسال نيز همان مشكلات ديرينه، دوباره رخ نموده است؛ از كندي سامانه فروش و توزيع مواد آموزشي گرفته تا ضعف در شبكه پستي و ناهماهنگي ميان ادارات آموزش‌وپرورش استان‌ها. در برخي مناطق، دانش‌آموزان پايه‌هاي هفتم تا يازدهم هنوز كتاب‌هاي اصلي خود را دريافت نكرده‌اند و مدارس ناچارند كلاس‌ها را با جزوه، نسخه‌هاي سال قبل يا فايل‌هاي ديجيتال اداره كنند. والدين نيز از يك‌سو نگران عقب‌ماندگي فرزندان‌شانند و از سوي ديگر، از اينكه ناچارند هزينه اضافي براي چاپ يا خريد كتاب‌هاي دست‌دوم بپردازند، گلايه دارند. در نگاه نخست، شايد تأخير در تحويل كتاب درسي مساله‌اي جزیي به نظر برسد، اما كارشناسان هشدار مي‌دهند اين موضوع، مستقيمابر كيفيت آموزش و عدالت آموزشي تأثير مي‌گذارد و مي‌تواند زمينه‌ساز افت تحصيلي گسترده، به ويژه در مناطق محروم، شود.
كلاس‌هايي بدون كتاب يادگيري ناقص از روي تخته و موبايل
در مدارس برخي شهرستان‌هاي استان‌هاي سيستان‌وبلوچستان، خوزستان، كرمانشاه و خراسان جنوبي، معلمان مي‌گويند حدود نيمي از دانش‌آموزان تا هفته دوم مهر هنوز كتاب درسي نداشته‌اند. خانم نوري، دبير علوم تجربي در يك مدرسه متوسطه در زاهدان، به «تعادل» مي‌گويد: در كلاس من ۲۵ نفر از ۳۷ دانش‌آموز هنوز كتاب ندارند. من مجبورم درس را روي تخته بنويسم و از آنها بخواهم جزوه بنويسند. ولي يادگيري اين‌طور خيلي سطحي مي‌شود. بچه‌ها نمي‌توانند تمرين‌ها را ببينند يا شكل‌ها را دنبال كنند. او مي‌افزايد: برخي از والدين نيز ناچار شده‌اند فايل‌هاي PDF كتاب‌ها را از اينترنت دانلود كرده و روي گوشي يا تبلت به فرزندان‌شان بدهند. اما در مناطقي كه دسترسي به اينترنت يا وسايل هوشمند محدود است، اين روش هم عملا كارايي ندارد. در نتيجه، شكاف يادگيري ميان مناطق شهري و روستايي هر روز بيشتر مي‌شود.
تكرار يك مشكل مزمن؛ از وعده تا واقعيت
توزيع ديرهنگام كتاب‌هاي درسي، مشكلي تازه نيست. در سال‌هاي گذشته نيز بارها مدارس با كمبود يا تأخير در ارسال كتاب‌ها روبرو بوده‌اند. با اين حال، وعده‌هاي مسوولان براي «حل قطعي مشكل» هرگز عملي نشده است. در برخي استان‌ها، مديران مدارس مي‌گويند ثبت سفارش كتاب‌ها در سامانه مركزي از تيرماه آغاز شده، اما مشكلات فني باعث شده اطلاعات مدارس ثبت نشود يا پرداخت‌ها تأييد نگردد. در نتيجه، بسته‌هاي كتاب تا اواخر شهريور ارسال نشده‌اند. يكي از مديران مدارس متوسطه در كرمانشاه كه نخواست نامش ذكر شود، به تعادل مي‌گويد: مشكل امسال بيشتر از سال‌هاي قبل است. سامانه در چند نوبت از كار افتاد، و ما مجبور شديم سفارش‌ها را چند بار تكرار كنيم. پست هم ديرتر از موعد كتاب‌ها را تحويل گرفت. الان هفته دوم مهر گذشته و هنوز ۴۰ درصد دانش‌آموزان من كتاب ندارند. او مي‌افزايد: بچه‌ها بي‌انگيزه شده‌اند. وقتي كتابي در كار نيست، معلم هم نمي‌تواند درس را پيش ببرد. عملاً هفته‌هاي اول سال تحصيلي از دست رفته است.
گزارشي از كمبود گسترده نداريم
اما در مقابل اين اظهارات، احسان عظيمي راد، سخنگوي كميسيون آموزش مجلس با بيان اين مطلب كه گزارش موثفي از كمبود گسترده كتاب نداريم به تعادل مي‌گويد: در دو هفته گذشته، وزير محترم آموزش و پرورش و معاونان ايشان در جلسات كميسيون حضور داشتند و گزارشي مبني بر كمبود يا اختلال گسترده در توزيع كتاب‌هاي درسي ارائه نكردند. البته موضوع تأمين كاغذ براي چاپ كتاب‌ها از چالش‌هاي دائمي وزارت آموزش و پرورش است، اما براي حل آن هماهنگي‌هايي با وزارت صمت و مجلس انجام شده و حتي در بودجه سال آينده نيز تمهيداتي در نظر گرفته شده است.
تأخيرهاي مقطعي ناشي از فرآيند ثبت‌نام
او مي‌افزايد: بخشي از گزارش‌هاي مربوط به نرسيدن كتاب‌ها ناشي از تكميل‌نشدن ثبت‌نام دانش‌آموزان در سامانه‌هاي رسمي است. در واقع هر سال در آغاز سال تحصيلي، بخشي از دانش‌آموزان به دلايل مختلف از جمله نقل‌وانتقال، تغيير رشته يا تأخير در ثبت‌نام، ديرتر وارد سيستم مي‌شوند. از آنجا كه توزيع كتاب‌ها منوط به ثبت‌نام نهايي است، اين تأخيرها باعث مي‌شود در برخي مدارس كتاب‌ها با فاصله زماني بيشتري به دست دانش‌آموز برسد. بنابراين اين مساله فراگير نيست، بلكه موردي و موقت است.
پيگيري براي رفع كامل مشكل در متوسطه اول و دوم
عظيمي راد در واكنش به اين مساله كه گزارش‌هاي ميداني از شهرها و استان‌ها نشان مي‌دهد دانش‌آموزان پايه‌هاي متوسطه هنوز كتاب دريافت نكرده‌اند، اظهار مي‌كند: بله متاسفانه بيشترين گزارش‌ها مربوط به مقطع متوسطه اول و دوم بوده است. البته حجم اين موارد آنقدر زياد نيست كه بتوان گفت بحراني وجود دارد، اما شخصا موضوع را پيگيري مي‌كنم تا در صورت نياز، كميسيون آموزش ورود مستقيم داشته باشد و وزارت آموزش و پرورش را در حل سريع‌تر اين مساله ياري كند.
انتظار عمومي ساماندهي فرآيند چاپ كتاب‌هاي درسي
در مجموع، اگرچه وزارت آموزش و پرورش و كميسيون آموزش مجلس، هر دو تأكيد دارند كه بحران جدي در تأمين و توزيع كتاب‌هاي درسي وجود ندارد، اما تجربه سال‌هاي گذشته نشان داده است كه حتي تأخيرهاي جزیي در آغاز سال تحصيلي مي‌تواند موجب افت تحصيلي و بي‌انگيزگي در ميان دانش‌آموزان شود. انتظار عمومي از مسوولان اين است كه با ساماندهي دقيق‌تر فرايند چاپ و توزيع كتاب‌ها، و با همكاري دستگاه‌هاي مرتبط، شرايطي فراهم كنند كه ديگر هيچ دانش‌آموزي در ابتداي سال تحصيلي بدون كتاب نماند.
كتاب ستون عدالت آموزشي است
ميترا محمدي، كارشناس آموزش در اين باره به «تعادل» مي‌گويد: تأخير در رساندن كتاب درسي را نشانه ضعف ساختاري در نظام آموزشي دانست. فراموش نكنيم كتاب درسي در ايران تنها منبع رسمي آموزش به شمار مي‌رود. در نظام آموزشي ما، به‌ويژه در مدارس دولتي، همه محتوا، تمرين‌ها و ارزشيابي‌ها حول محور كتاب طراحي شده‌اند. وقتي كتاب به‌موقع به دست دانش‌آموز نمي‌رسد، عملا آموزش تعطيل است. او مي‌افزايد: اين مساله به معناي از بين رفتن عدالت آموزشي است، چون فقط دانش‌آموزان مناطق برخوردار مي‌توانند با منابع جانبي يا معلم خصوصي عقب‌ماندگي را جبران كنند. اين كارشناس آموزش با اشاره به تأثير مستقيم اين تأخير بر افت تحصيلي مي‌افزود: مطالعات جهاني نشان مي‌دهد كه هر هفته تأخير در دسترسي به منابع آموزشي مي‌تواند حدود ۵ درصد از عملكرد دانش‌آموزان در آزمون‌هاي پايان ترم بكاهد. در مناطقي كه اين تأخير تا سه هفته يا بيشتر طول مي‌كشد، عملاً يك فصل كامل از سال تحصيلي از دست مي‌رود. اثر آن در طولاني‌مدت هم باقي مي‌ماند، چون يادگيري مفاهيم پايه ناقص مي‌شود. او با انتقاد از تمركز بيش از حد در روند چاپ و توزيع اظهار مي‌دارد: تمركز كامل چاپ در تهران و اتكاي صددرصدي به سامانه مركزي باعث كندي سيستم شده است. بهتر است در استان‌ها مراكز چاپ و توزيع محلي ايجاد شود تا در صورت بروز مشكل، مناطق بتوانند خودشان تأمين كنند. آموزش‌وپرورش بايد به استان‌ها اختيار بيشتري بدهد.
تأثير رواني كمبود كتاب‌ها بر دانش‌آموزان
ميترا محمدي در مورد تاثيرات رواني و اجتماعي كمبود و دير رسيدن كتاب‌هاي درسي به دانش‌آموزان مي‌گويد: كتاب درسي براي دانش‌آموز فقط يك وسيله آموزشي نيست؛ نماد تعلق او به مدرسه است. وقتي روز اول مهر وارد كلاس مي‌شود و مي‌بيند روي ميز هم‌كلاسي‌اش كتاب‌ها چيده شده اما خودش كتاب ندارد، احساس تبعيض مي‌كند. اين احساس محروميت مي‌تواند انگيزه او را براي تلاش و پيشرفت از بين ببرد. او مي‌افزايد: در تحقيقات انجام‌شده روي مدارس حاشيه‌اي، مشاهده شده است كه دانش‌آموزان بدون كتاب، بيشتر در معرض ترك تحصيل زودهنگام قرار دارند.
نشاني ا ز بي‌توجهي به عدالت آموزشي
اين كارشناس آموزش ادامه مي‌دهد: تاخير در توزيع كتب درسي اگرچه ممكن است در ظاهر مساله‌اي اجرايي و گذرا تلقي شود، اما در عمق خود نشانه‌اي از بي‌نظمي ساختاري و بي‌توجهي به عدالت آموزشي است. در كشوري كه آموزش رايگان قانون اساسي آن است، هزاران دانش‌آموز نبايد نخستين روزهاي سال تحصيلي را بدون كتاب سپري كنند. هر روز تأخير در دسترسي به منابع آموزشي، گامي است به سوي افت تحصيلي، كاهش انگيزه و گسترش شكاف طبقاتي در آموزش. او تاكيد مي‌كند: امروز شايد مساله، «نرسيدن كتاب» باشد، اما اگر اين چرخه ناكارآمد اصلاح نشود، فردا مساله «نرسيدن فرصت يادگيري» خواهد بود. آموزش بدون ابزار، مدرسه بدون كتاب و يادگيري بدون برنامه، زنگ خطري است كه بايد جدي گرفته شود پيش از آنكه خاموشي انگيزه نسل تازه، هزينه‌اي سنگين‌تر از هر كمبود كاغذي براي كشور به‌بار آورد.
مشكلات ساختاري پشت بحران كتاب درسي
از سوي ديگر كارشناسان معتقدند مشكل توزيع كتاب درسي در ايران صرفاً ناشي از «خطاي اجرايي» نيست، بلكه ريشه در ساختار متمركز و ناكارآمد نظام آموزشي دارد. چند عامل مهم در اين ميان نقش دارد:
تمركز بيش از حد بر سامانه مركزي: تمام سفارش‌ها از طريق يك سامانه انجام مي‌شود كه با كوچك‌ترين اختلال، كل كشور دچار وقفه مي‌شود.
وابستگي به چاپخانه‌هاي محدود: چاپ كتاب‌ها تقريبا منحصرا در چند چاپخانه دولتي در تهران انجام مي‌شود، درحالي كه ظرفيت چاپ محلي در استان‌ها ناديده گرفته شده است.
كمبود بودجه و افزايش قيمت كاغذ: افزايش هزينه‌هاي چاپ باعث شده برخي از سفارش‌ها به‌موقع انجام نشود يا حجم توليد كاهش يابد.
ضعف شبكه پستي در مناطق روستايي: در برخي نقاط، پست تنها هفته‌اي يك‌بار مرسوله‌ها را توزيع مي‌كند، و اين باعث تأخير بيشتر مي‌شود.
