ستون‌هاي آب ايران در معرض تهديد
مديركل دفتر زمين‌شناسي، مهندسي و زيست‌محيطي سازمان زمين‌شناسي گفت: ما بيش از توان اكولوژيك‌مان آب مصرف مي‌كنيم و شاهديم كه از ورامين تا قزوين يك پهنه فشرده شهري شكل گرفته كه بخش چشمگيري از جمعيت كشور را شامل مي‌شود، توسعه شهري تا اين اندازه در اين منطقه اشتباه بوده و بسياري از كمبودهاي آبي امروز ناشي از همين توسعه‌هاي غلط است. به گزارش ايسنا، ايران كشوري است كه از ديرباز در موقعيت جغرافيايي كم‌آب و خشك قرار داشته و همواره با محدوديت منابع آبي مواجه بوده است.
مديركل دفتر زمين‌شناسي، مهندسي و زيست‌محيطي سازمان زمين‌شناسي گفت: ما بيش از توان اكولوژيك‌مان آب مصرف مي‌كنيم و شاهديم كه از ورامين تا قزوين يك پهنه فشرده شهري شكل گرفته كه بخش چشمگيري از جمعيت كشور را شامل مي‌شود، توسعه شهري تا اين اندازه در اين منطقه اشتباه بوده و بسياري از كمبودهاي آبي امروز ناشي از همين توسعه‌هاي غلط است. به گزارش ايسنا، ايران كشوري است كه از ديرباز در موقعيت جغرافيايي كم‌آب و خشك قرار داشته و همواره با محدوديت منابع آبي مواجه بوده است. به گفته امير شمشكي، مديركل دفتر زمين‌شناسي، مهندسي و زيست‌محيطي سازمان زمين‌شناسي و اكتشافات‌معدني كشور، ايران جزو مناطق پربارش جهان نيست و تمدن‌هاي اين سرزمين همواره براي تأمين آب، به منابع سطحي و زيرزميني و به ويژه قنات‌ها وابسته بوده‌اند. كشور ايران در كمربند خشكسالي جهان قرار دارد؛ اين كمربند از مناطق غرب آسيا آغاز شده و تا بخش‌هايي از شمال آفريقا و آسياي ميانه ادامه پيدا مي‌كند. اين وضعيت به ويژه در مناطق مركزي و شرقي كشور محسوس است؛ جايي كه دسترسي به منابع سطحي محدود و وابستگي به آب‌هاي زيرزميني و قنات‌ها بيشتر بوده است. امير شمشكي در گفت‌وگو با ايسنا در اين خصوص اظهار كرد: وضعيت فعلي كشور در زمينه منابع آبي بحراني است؛ بسياري از درياچه‌ها، از‌جمله درياچه اروميه، خشك شده و حجم قابل‌توجهي از منابع آب‌هاي زيرزميني نيز كاهش يافته است. وي افزود: حتي اگر بارندگي‌هاي خوب رخ دهد، بخشي از كمبود منابع آب جبران خواهد شد، اما بخش عمده اين كسري غيرقابل جبران است اين متخصص حوزه هيدرولوژي تأكيد كرد: تغييرات اقليمي، افزايش جمعيت، توسعه شهري و صنعتي، گرمايش زمين و فعاليت‌هاي انساني مانند شهرسازي و مصرف انرژي، همگي باعث كاهش منابع آب سطحي و زيرزميني كشور شده‌اند. وي افزود: كشور ما روزگاري با طبيعت سازگار بود، اما اكنون رفاه‌زدگي و تغيير الگوهاي مصرف، فشار شديدي بر منابع آبي وارد كرده است. شمشكي در ادامه به ضرورت اصلاح الگوي مصرف و مديريت منابع آب در بخش‌هاي مختلف، به‌ويژه كشاورزي و صنعت اشاره و خاطرنشان كرد: بدون برنامه‌ريزي دقيق و نگاه كلان، بحران آب در كشور تشديد خواهد شد. وي تأكيد كرد: براي گذر از بحران، ابتدا بايد برداشت و مصرف آب متعادل شود و هرگونه استفاده از منابع آب، با ظرفيت واقعي اكولوژيك و اقليمي كشور همخواني داشته باشد. مديركل دفتر زمين‌شناسي، مهندسي و زيست‌محيطي سازمان زمين‌شناسي و اكتشافات‌معدني كشور اظهار كرد: اگر بخواهيم وضعيت كشور را در‌نظر بگيريم، بايد بگوييم كه ايران از ديرباز در موقعيتي جغرافيايي قرار داشته كه جزو مناطق پربارش محسوب نمي‌شده است. وي با بيان اينكه تمدن بشر هميشه وابسته به آب بوده است، خاطرنشان كرد: البته اگر شرايط گذشته را هم نسبت به الان مقايسه كنيم، با وجود جمعيت كمتر منابع آبي نظير درياچه‌ها گسترده‌تر بوده‌اند. براي خود من هم باورپذير نيست كه درياچه‌اي مانند اروميه تا اين اندازه خشك شود. تصور كنيد كسي بگويد درياي خزر وجود نداشته؛ چنين حسي در مورد اروميه داريم. شمشكي با بيان اينكه امروزه ديگر اثري از بسياري از منابع آب‌هاي سطحي گذشته باقي نمانده و حجم چشمگيري از منابع آب‌هاي زيرزميني نيز از بين رفته، گفت: شايد بارندگي‌هاي خوبي رخ دهد و بخشي از كمبود منابع آب جبران شود، اما در واقع بايد بخش عمده‌اي از اين كسري را غيرقابل جبران بدانيم. مديركل دفتر زمين‌شناسي، مهندسي و زيست‌محيطي سازمان زمين‌شناسي و اكتشافات‌معدني كشور ادامه داد: برخي شواهد نشان مي‌دهد كه در گذشته منابع بزرگي از آب‌هاي سطحي وجود داشته كه تمدن‌هايي در اطراف آن شكل گرفته‌اند. اما بخش عمده تمدن ايران مديون قنات‌هاست. اين موضوع نشان مي‌دهد كه با وجود بزرگ‌تر بودن منابع آبي در گذشته، مردم براي سكونت و كشاورزي در ايران باز هم به قنات‌ها وابسته بودند. مديركل دفتر زمين‌شناسي، ايران را كشوري با شرايط متنوع اقليمي توصيف كرد كه همواره با يك عامل محدودكننده به نام «آب» مواجه بوده است و ادامه داد: در برخي مناطق مانند خوزستان منابع سطحي غني وجود داشته، اما در مناطق مركزي ايران، قنات‌ها نقش اساسي در تأمين آب ايفا مي‌كرده‌اند؛ چرا‌كه قنات‌ها متعادل‌ترين شكل تأمين آب بودند و همانند رودخانه‌هايي كه در برخي سال‌ها پرآب و در برخي سال‌ها كم‌آب‌اند، قنات‌ها نيز با محيط سازگار بودند. مردم هم بدون فشار به طبيعت، خود را با اين منابع محدود تطبيق مي‌دادند. شمشكي اظهار كرد: در گذشته، اگر سالي خشك بود، مردم سياست‌هاي انقباضي در پيش مي‌گرفتند. چون راهكار جايگزيني نداشتند و اين به نوعي مديريت سنتي منابع بود. وي ادامه داد: آب‌هاي زيرزميني مزيت ديگري هم داشتند؛ ثبات كيفيت. در حالي كه آب‌هاي سطحي ممكن است با تغيير دما و بارش، كيفيت‌شان تغيير كند، آب‌هاي زيرزميني در شرايط پايدار معمولاً كيفيت مشخص و قابل برنامه‌ريزي دارند. اين متخصص حوزه هيدرولوژي خاطرنشان كرد: ذخاير منابع آب زيرزميني كشور به واسطه وجود شرايط حاكم زمين‌شناسي بوده كه با تشكيل خفتگاه‌هاي مناسبي به ويژه از نوع آبرفتي امكان تجميع آب را با حجمي وسيع در زيرزمين به تدريج طي چند هزار سال فراهم آورده است. شمشكي افزود: در چند دهه اخير منابع آب سطحي و زيرزميني هر دو كاهش يافته‌اند. اين كاهش هم به دليل توسعه انساني، افزايش جمعيت، گرمايش زمين و هم تأثير فعاليت‌هاي انساني مانند شهرسازي، آلودگي و مصرف انرژي است. وي تأكيد كرد: سطوح تيره در شهرها، تعداد زياد خودروها و صنايع همه به افزايش دما و تغيير اقليم كمك كرده‌اند. حتي اگر بگوييم ميزان بارش تفاوتي نكرده، نوع بارش تغيير كرده است و چون سهم محيط‌زيست را ناديده گرفته‌ايم، با مشكلاتي مانند ريزگرد مواجهيم. وي گفت: ما روزي با طبيعت ايران سازگار بوديم، اما اكنون نيستيم. رفاه‌زدگي باعث شده كه انسان ديگر حاضر نباشد به الگوهاي سازگار گذشته بازگردد. همه مي‌خواهند آب با فشار زياد و در دسترس داشته باشند، در‌حالي كه منابع اين شرايط را ديگر ندارند. مديركل دفتر زمين‌شناسي، مهندسي و زيست‌محيطي سازمان زمين‌شناسي با اشاره به مشكلات جاري در توزيع و مصرف آب اظهار كرد: گاه در ساختمان‌ها با افت فشار آب مواجه‌ايم؛ در‌حالي كه منابع آب كافي وجود دارد، در اين موارد ممكن است مشكلاتي در شبكه انتقال، تصفيه يا توزيع آب وجود داشته باشد. وي افزود: من منكر اين نيستم كه سرانه مصرف آب ايراني‌ها زياد است، اما بايد ديد اين مصرف بالا به چه دلايلي است. ممكن است به دليل نوع ابزارهاي مصرف آب يا فناوري‌هايي باشد كه بهينه نيستند. ما به عنوان كشوري با جايگاه مذهبي و سنتي، در زمينه پاكيزگي عادات و رسوم خاص خود را داريم كه مصرف آب را بيشتر مي‌كند. نمي‌توانيم خود را با كشور ديگري با شرايط متفاوت مقايسه كنيم و بگوييم چون آنها كمتر مصرف مي‌كنند، ما هم بايد همان اندازه مصرف داشته باشيم و همه قصور را متوجه مصرف‌كنندگان كنيم.
شمشكي با بيان اينكه در مصرف آب بايد ما الگوي خودمان را داشته باشيم و وضعيت واقعي خود را ببينيم، تصريح كرد: اگر هدف صرفه‌جويي است، بايد بررسي‌هاي جامعي با ابعاد مختلف انجام دهيم و با برنامه‌ريزي مناسب عمل كنيم.
مديركل دفتر زمين‌شناسي، مهندسي و زيست محيطي سازمان زمين‌شناسي تصريح كرد: در برخي موارد، توسعه شهري بدون در نظر گرفتن ظرفيت منابع صورت گرفته است. مثلاً در مناطقي كه به‌طور طبيعي كم‌آب هستند، ساختمان‌هاي زيادي ساخته شده كه منابع جوابگوي آنها نيست. اينها مسائل محلي هستند كه نبايد با مشكلات كلان كشور يكي فرض شوند. شمشكي گفت: گاهي هم مشكل از طراحي، لوله‌كشي يا حتي شكستگي منبع ذخيره است. ممكن است در يك ساختمان در تهران فشار آب كم باشد، اما نه صرفا به اين دليل كه كشور آب ندارد. بنابراين نبايد همه‌چيز را به بحران آب نسبت دهيم و ساير مشكلات را نديده بگيريم. وي در ادامه با تأكيد بر ضرورت نگاه كلان به مساله آب كشور گفت: اگر بخواهيم وضعيت آب را در سطح ملي مديريت كنيم، نخست بايد به سراغ بخشي برويم كه عمده برداشت را انجام مي‌دهد؛ يعني كشاورزي. بخش كشاورزي بيشترين سهم از منابع زيرزميني را به خود اختصاص داده است. اين مقام مسوول افزود: بايد بپذيريم كه اقليم ما به‌گونه‌اي است كه هر نوع مصرف و هر ميزان جمعيت، دست‌يافتني نيست. نمي‌توان همه‌چيز را در همه‌جا و به هر ميزان خواست. برنامه‌ريزي در شرايط آبي، مستلزم شناخت دقيق از ورودي‌ها و خروجي‌هاست. شمشكي توضيح داد: در نگاه كلان، ما يك ورودي داريم مثل بارندگي‌ها و جريان‌هاي ورودي رودخانه‌ها و يك خروجي مثل برداشت از منابع و تبخير. اگر اين ورودي و خروجي‌ها با هم متعادل نباشند و خروجي از ورودي بيشتر باشد، طبيعتاً منابع كاهش پيدا مي‌كند. وي گفت: در كشور ما، كاهش شديد منابع نشان مي‌دهد كه خروجي‌ها بيش از ورودي‌هاست. يعني ما بيش از توان اكولوژيك‌مان آب مصرف مي‌كنيم و اين مساله بايد اصلاح شود. شمشكي در ادامه با اشاره به راهكارهاي افزايش تاب آوري كشور در برابر خشكسالي و بحران آب گفت: نخستين اقدام براي اصلاح وضعيت آب اين است كه مصرف آب بايد به سطحي برسد كه با ميزان ورودي به كشور برابري كند. منظور از ورودي، همان ميزان آبي است كه كشور دريافت مي‌كند؛ اين مساله نياز به يك برنامه‌ريزي دقيق و جامع دارد. وي با تاكيد بر اينكه ميزان مصرف در بخش‌هاي مختلف نيازمند يك بسته تصميم‌سازي دقيق از سوي متخصصان است كه در آن مجموعه‌اي از عوامل در‌نظر گرفته شود و برخي از آنها پيش‌بيني‌‌پذير باشند، اظهار كرد: اين ديدگاه كه بايد كشور در همه زمينه‌ها به خودكفايي برسد، بايد اين واقعيت را در نظر گرفت كه هر كشور پتانسيل خاص خود را دارد و اگر مي‌توانيم كشاورزي را با بهره‌وري بالاتر آب انجام دهيم، حتماً بايد اين كار را بكنيم. مثلاً اگر پيش‌تر براي توليد محصولي ميزان معيني آب مصرف مي‌شد، حالا بايد با كمك روش‌هاي علمي و نوين آن را كاهش داد. شمشكي يادآور شد: در كنار آن لازم است كه تلفات بعد از توليد محصول را هم كاهش دهيم. در بسياري از موارد، محصول توليد مي‌شود ولي دور ريخته مي‌شود؛ يعني آب مصرفي هم عملاً از بين مي‌رود؛ از اين رو ابعاد مختلف بخش كشاورزي بايد تحت حمايت قرار گيرد؛ از كاهش تلفات حين توليد گرفته تا استفاده از شيوه‌هاي نوين آبياري. هرچه بتوانيم با حجم كمتري از آب محصول بيشتري توليد كنيم، به معناي صرفه‌جويي واقعي است. به گفته اين محقق حوزه هيدرولوژي، صرفه‌جويي آب يعني برنامه‌ريزي دقيق براي اينكه چه چيزي، در كجا و به چه ميزان كاشته شود. بايد الگوي كشت رعايت شود و روش‌هاي نوين آبياري توسعه پيدا كند. وي با تأكيد بر اينكه ديدگاه ما نبايد فقط افزايش توليد باشد، بلكه بايد روي مصرف آب تمركز كنيم، گفت: در بخش صنعت نيز اشتباهاتي رخ داده است؛ برخي صنايع پرمصرف در مكان‌هايي ساخته شده‌اند كه اصلاً مناسب نبوده است. شايد در زمان احداث اهدافي داشته‌اند، اما اولويت‌بندي آب را در نظر نگرفته‌اند شمشكي اظهار كرد: براي مثال در اصفهان، صنايع بزرگي مستقر شده‌اند كه از منظر آبي انتخاب درستي نبوده است. ممكن بود همان صنعت در جايي با منابع آبي بهتر مستقر شود و مشكلي ايجاد نكند. اين انتخاب‌هاي نادرست توسعه‌اي، بارگذاري نامناسب و سياست‌گذاري‌هاي غيرعلمي باعث شده‌اند كه اكنون فشار زيادي به منابع آبي وارد شود. شمشكي افزود: گاهي هدف تنها استفاده از آب براي خنك‌سازي تجهيزات بوده است، ولي در همان زمان مي‌شد با شيرين‌سازي آب شور، بخشي از مشكل را حل كرد؛ بدون اينكه به منابع آب شيرين فشار وارد شود مديركل دفتر زمين‌شناسي، مهندسي و زيست‌محيطي سازمان زمين‌شناسي و اكتشافات معدني كشور با بيان اينكه بارگذاري‌هاي موضعي مشكلات زيادي ايجاد كرده‌اند، گفت: تهران نمونه‌اي از اين موارد است؛ جمعيت انبوهي در محدوده‌اي نسبتاً كوچك از قزوين تا تهران متمركز شده‌اند كه اين موضوع فشار زيادي به منابع آبي اين منطقه وارد كرده است. شمشكي تصريح كرد: حتي اگر كشوري پرآب هم بوديم، باز هم اين تمركز جمعيت و صنعت در چنين منطقه‌اي مشكل‌ساز مي‌شد. اكنون در تهران براي تأمين آب از چندين حوزه آبگير مختلف برداشت مي‌كنيم كه همين موضوع باعث كاهش سطح منابع آب زيرزميني در پايين دست آنها شده است. وي ادامه داد: برخي مي‌گويند «خوشبختانه تهران هنوز آب زيرزميني دارد و مي‌توان از چاه‌ها براي جبران كمبودها استفاده كرد» اما اين راه‌حل‌ها موقتي‌اند. زماني آب سدها براي جمعيت دو تا سه ميليون نفر كافي بود، اما حالا حتي با ساخت سدهاي بيشتر، پاسخگوي جمعيت فعلي نيستيم. به گفته وي اكنون جمعيتي بالغ بر ۱۵ ميليون نفر در اين منطقه زندگي مي‌كنند و ما نمي‌توانيم اين جمعيت را تنها در محدوده شهري تهران ببينيم؛ از ورامين تا قزوين، يك پهنه فشرده شهري شكل گرفته كه بخش چشمگيري از جمعيت كشور را شامل مي‌شود. توسعه شهري تا اين اندازه در اين منطقه اشتباه بوده و بسياري از كمبودهاي آبي امروز ناشي از همين توسعه‌هاي غلط است و نه صرفاً كم‌آبي كلي در كشور. وي تأكيد كرد: برخي مشكلات اغلب موضعي و محلي هستند و در بسياري از موارد، مشكل تامين آب، ناشي از تمركز بيش از حد جمعيت و صنعت است كه تعادل منطقه را بر هم زده است.
