دليل عمده كاهش كسري تجاري

تعادل|

 تراز تجاري محصولات كشاورزي و صنايع غذايي در سه ماه اول سال 1404 منفي 2.2 ميليارد دلار بوده است كه نسبت به مدت مشابه سال گذشته در حدود 200 ميليون دلار كاهش يافته كه نشان از بهبود تراز تجاري بخش كشاورزي و صنايع غذايي نسبت به سال گذشته دارد. كاهش كسري تراز تجاري در سال جاري نسبت به مدت مشابه سال گذشته ناشي از افزايش 8 درصدي ارزش صادرات محصولات كشاورزي و صنايع غذايي در مقابل كاهش 2 درصدي ارزش واردات محصولات در اين بخش بوده است. بر اساس محاسبات صورت گرفته در سه ماه اول سال 1404 ارزش واردات فقط محصولات كشاورزي بيش از صادرات بوده و اين تفاوت، كسري 2.3 ميليارد دلاري تراز تجاري در اين مدت را به همراه داشته است، هرچند كه ميزان كسري تراز تجاري نسبت به سال گذشته در حدود 200 ميليون دلار كاهش يافته است. دليل اصلي كاهش كسري تجاري در سه ماه نخست سال 1404 افزايش 11 درصدي صادرات محصولات كشاورزي و در مقابل كاهش 2 درصدي ارزش واردات بوده است. براساس آمارهاي منتشر شده، صادرات صنايع غذايي ۲۹۴ هزار تن و ارزش آن ۲۵۰ ميليون دلار ثبت شده كه نسبت به سال گذشته حدود ۵ درصد كاهش را نشان مي‌دهد. 

تراز منفي تجاري بخش كشاورزي

مركز ملي مطالعات راهبردي كشاورزي و آب اتاق ايران، بخش كشاورزي و صنايع غذايي در سه ماهه نخست سال ۱۴۰۴ با تحولات قابل توجهي در حوزه صادرات و واردات مواجه بوده است. اين تحولات در مقايسه با دوره مشابه سال ۱۴۰۳ نشان‌دهنده تغييراتي در تراز تجاري، مقاصد صادراتي، مبادي وارداتي و شاخص هاي تمركز بازار است. در ادامه به بررسي جزئيتر وضعيت پرداخته مي‌شود. بر اساس داده‌هاي گمركي، تراز تجاري بخش كشاورزي و صنايع غذايي در سه ماهه نخست ۱۴۰۴ به منفي ۲.۲ ميليارد دلار رسيد. اين رقم نسبت به مدت مشابه سال ۱۴۰۳ حدود ۲۰۰ ميليون دلار بهبود يافته است. علت اصلي اين بهبود، رشد ۸ درصدي ارزش صادرات و كاهش ۲ درصدي ارزش واردات بوده است. با اين حال همچنان واردات بيش از صادرات است و تراز منفي ادامه دارد.  در بخش كشاورزي خالص، صادرات حدود ۱.۴ ميليارد دلار و واردات ۳.۶ ميليارد دلار ثبت شده و كسري ۲.۳ ميليارد دلاري ايجاد شده است. در صنايع غذايي نيز صادرات ۲۵۰ ميليون دلار و واردات ۱۸۱ ميليون دلار بوده و مازاد تجاري ۶۹ ميليون دلاري حاصل شده است. به‌طور كلي مي‌توان گفت كسري تجاري ناشي از بخش كشاورزي تا حدي توسط مازاد صنايع غذايي جبران شده اما كماكان تراز كل منفي است.

 صادرات محصولات كشاورزي

در سه ماهه نخست ۱۴۰۴ مقدار صادرات محصولات كشاورزي ۲.۰۷ ميليون تن و ارزش آن ۱.۴ ميليارد دلار بوده است.  اين ارقام نسبت به مدت مشابه سال گذشته از نظر مقدار ۲ درصد كاهش و از نظر ارزش ۱۱ درصد افزايش داشته است. افزايش ارزش صادرات نشان‌دهنده بهبود قيمت واحد كالاهاي صادراتي است. در ميان كالاهاي صادراتي، گوجه فرنگي تازه (13 درصد) هندوانه و خربزه (21درصد) ساير سبزيجات 29 درصد، سيب ۹ درصد، مركبات 7 درصد و شير و فرآورده‌هاي آن با سهم 2 درصد، بيشترين سهم وزني را داشته اند. از نظر ارزش نيز پسته و مغز آن، زعفران، كيوي، سيب و ماهي در ميان اقلام برتر بوده‌اند.  در مجموع ۱۰ كالاي اصلي بيش از ۸۰ درصد ارزش صادرات كشاورزي ايران را تشكيل دادهاند كه نشان‌دهنده تمركز بالاي صادرات بر اقلام محدود است. عراق با سهم ۴۷ درصدي همچنان بزرگ‌ترين مقصد صادرات كشاورزي ايران است. پس از آن روسيه 16 درصد، امارات متحده عربي 12 درصد، افغانستان4درصد و پاكستان 3 درصدقرار دارند. بنابراين حدود ۸۲ درصد صادرات كشاورزي ايران به پنج كشور همسايه يا نزديك صورت مي‌گيرد. از منظر ارزش نيز عراق، امارات، روسيه، پاكستان و تركيه در صدر قرار دارند.  اين موضوع بيانگر تمركز بالاي صادرات ايران بر كشورهاي همسايه و آسيب پذيري در برابر تغييرات سياسي، اقتصادي يا محدوديت هاي تجاري آنها است.

صادرات صنايع غذايي

همچنين بر اساس محاسبات صورت گرفته ارزش صادرات محصولات صنايع غذايي از 263 ميليون دلار در سه ماه ابتدايي سال 1403 به 250 ميليون دلار در مدت مشابه سال 1404 افت داشته كه نشان از كاهش 9/4 درصدي ارزش صادرات اين محصولات دارد در طرف مقابل ميزان واردات محصولات صنايع غذايي از 190 ميليون دلار در سه ماه اول سال 1403 به 181 ميليون دلار در مدت مشابه سال 1404 رسيده كه نشان از كاهش 7/4 درصدي دارد بر اين اساس مازاد تراز تجاري محصولات صنايع غذايي از 73 ميليون دلار در سه ماه نخست سال 1403 به 69 ميليون دلار در مدت مشابه سال جاري رسيده كه نشان‌دهنده كاهش 5/5 درصدي تراز تجاري در اين بخش است. مهم‌ترين اقلام صادراتي صنايع غذايي شامل خوراك آماده دام و طيور (17درصد)، انواع آبميوه و كمپوت (13 درصد)، خميرهاي غذايي (۱۱ درصد)، رب گوجه‌فرنگي (9 درصد) و بيسكويت و ويفر (8 درصد) بوده است. از نظر ارزش، خوراك آماده دام و طيور با ارزشي حدود ۴۰ ميليون دلار در رتبه نخست قرار دارد. پس از آن بستني، آبميوه و كمپوت، بيسكويت و شيريني و شكلات جايگاه‌هاي بعدي را دارند. ارزش واحد صادرات صنايع غذايي به‌طور متوسط ۸۵۱ دلار به ازاي هر تن بوده كه نسبت به سال قبل رشد ۴ درصدي نشان مي‌دهد. عراق با سهم ۴۹ درصدي اصلي‌ترين مقصد صادرات صنايع غذايي ايران است. تركيه (12درصد) درصد، افغانستان (9 درصد)، ازبكستان (5 درصد) و پاكستان (4 درصد) نيز در رتبه‌هاي بعدي قرار دارند. از نظر ارزش، عراق با سهم ۵۲ درصد در رتبه اول است و پس از آن تركيه، افغانستان، پاكستان و ازبكستان قرار دارند. اين تمركز بالا در صادرات صنايع غذايي مشابه وضعيت صادرات كشاورزي بوده و نشان مي‌دهد كه بخش عمده بازار ايران محدود به كشورهاي همسايه است.

 شاخص تمركز صادرات

 شاخص هرفيندال محاسبه شده براي صادرات كشاورزي در سال ۱۴۰۴ نشان‌دهنده افزايش تمركز نسبت به سال قبل است.  اين شاخص براي گروه محصولات كشاورزي از ۰.۲۷ به ۰.۲۹ افزايش يافته و نشان مي‌دهد تنوع صادراتي كاهش يافته است.  از نظر بازارهاي مقصد، شاخص در سطح ۰.۱۴ ثابت مانده كه بيانگر عدم تنوع مقصدي است. در صنايع غذايي شاخص تمركز كالايي تقريباً بدون تغيير باقي مانده اما تمركز بازارها افزايش يافته است . (از ۰.۲ به ۰.۲۹) اين امر نشان‌دهنده اتكا بيشتر به چند بازار محدود به ويژه عراق است.

 واردات محصولات كشاورزي وارداتي

در سه ماهه نخست ۱۴۰۴ مقدار واردات محصولات كشاورزي ۶.۶ ميليون تن و ارزش آن ۳.۶۵ ميليارد دلار بوده است.  اين ارقام از نظر مقدار ۲ درصد افزايش و از نظر ارزش ۲ درصد كاهش داشته اند. اقلام عمده وارداتي شامل ذرت (43 درصد)، گندم (9 درصد)، دانه سويا (۸ درصد) و روغن نباتي (۸ درصد) بوده است. در كنار اين محصولات، برنج، قند و شكر، كنجاله و انواع ميوه نيز سهم قابل توجهي دارند. از نظر ارزش، ذرت با سهم ۲۴ درصد، روغن نباتي با ۲۰ درصد، برنج با ۱۵ درصد و گندم با ۸ درصد مهم‌ترين اقلام وارداتي بودهاند. امارات متحده عربي با سهم ۳۱ درصدي اصليترين مبدأ واردات كشاورزي ايران است. پس از آن تركيه21 درصد، هلند 10 درصد، روسيه 9درصد، سويس 7درصدقرار دارند. در مجموع بيش از ۹۰ درصد واردات كشاورزي ايران از ۱۰ كشور تأمين مي‌شود كه نشان‌دهنده تمركز بالاي مبادي وارداتي نيز هست.

 واردات صنايع غذايي

مقدار واردات صنايع غذايي در سه ماهه نخست ۱۴۰۴ حدود ۳۲ هزار تن و ارزش آن ۱۸۱ ميليون دلار بوده است. اين ارقام نسبت به سال گذشته به ترتيب ۲۰ و ۵ درصد كاهش داشتهاند. مهم‌ترين محصولات وارداتي شامل ميوه و سبزيجات فرآوري شده (26 درصد)، توتون و سيگار (۲۴ درصد)، افزودني ها و مكمل‌هاي غذايي۱۵ درصد و محصولات كاكائويي، ۱۳ درصد بوده است. از نظر ارزش نيز توتون و تنباكو، كاكائو، افزودني‌ها و شير خشك بيشترين سهم را دارند. امارات با سهم ۴۱ درصدي اصلي ترين مبدأ واردات صنايع غذايي بوده و پس از آن تركيه، هند، هلند و چين قرار گرفته اند.

واردات نهاده‌ها

در بخش نهاده‌هاي كشاورزي، واردات كود، بذر، آفتكش‌ها، ماشين‌آلات و واكسن مورد توجه قرار گرفته است.  واردات آفتكش‌ها نسبت به سال گذشته است به‌شدت كاهش يافته است و به بيش از ۶۰ درصد رسيده است. واردات كودهاي شيميايي نيز ۲۳ درصد كاهش نشان مي‌دهد اما كودهاي فسفاته و پتاسه همچنان سهم بالايي دارند. واردات بذر حدود ۹۰۸ تن بوده كه نسبت به سال گذشته ۴۵ درصد كاهش يافته است. واردات ماشين آلات كشاورزي 15.3 هزار تن و ارزش آن ۱۷۱ ميليون دلار بوده كه نسبت به سال گذشته حدود ۲۳ درصد كاهش داشته است. واردات واكسن و دارو نيز به ۳۲ تن و ۳۲۹ هزار دلار رسيده كه كاهش ۵۸ درصدي را نشان مي‌دهد. بررسي سه ماهه نخست ۱۴۰۴ نشان مي‌دهد كه عليرغم رشد نسبي ارزش صادرات، همچنان واردات بيش از صادرات است و كسري تراز تجاري ادامه دارد. تمركز بالاي صادرات بر چند محصول و چند بازار محدود بويژه عراق و امارات يكي از مهم‌ترين چالشها است. در حوزه واردات، وابستگي شديد به واردات نهاده‌هايي مانند ذرت، گندم و دانه سويا امنيت غذايي را در معرض ريسك قرار مي‌دهد. كاهش واردات برخي نهاده‌هاي حياتي مانند آفتكش‌ها و كود نيز مي‌تواند در آينده توليد داخلي را تحت فشار قرار دهئد. از سوي ديگر، صنايع غذايي توانسته‌اند مازاد تجاري هرچند محدود ايجاد كنند كه نشان‌دهنده ظرفيت بالاي اين بخش براي ارزآوري است. به‌طور كلي تقويت زيرساخت‌هاي توليد داخلي، تنوعبخشي به بازارهاي صادراتي و كاهش وابستگي به واردات نهاده‌ها بايد در اولويت سياست‌گذاري‌هاي بخش كشاورزي و صنايع غذايي كشور قرار گيرد.