آب نامتعارف؛ محصول تازه تابلو بورس
دستور العمل عرضه آب‌هاي نامتعارف توسط وزارت نيرو ابلاغ شد و قرار است، آب در بورس به صورت رسمي عرضه شود. چندسالي مي‌شود كه كشور با معضل كم آبي مواجه است و به گفته كارشناسان عرضه آب‌هاي نامتعارف مي‌تواند گامي بلند در صرفه جويي انرژي و بازمصرف آن باشد.
دستور العمل عرضه آب‌هاي نامتعارف توسط وزارت نيرو ابلاغ شد و قرار است، آب در بورس به صورت رسمي عرضه شود. چندسالي مي‌شود كه كشور با معضل كم آبي مواجه است و به گفته كارشناسان عرضه آب‌هاي نامتعارف مي‌تواند گامي بلند در صرفه جويي انرژي و بازمصرف آن باشد.
آب‌هاي نامتعارف، بر اساس تعريف رسمي، منابع آبي هستند كه به‌طور طبيعي در چرخه معمول آب قابل استفاده نيستند يا كيفيت‌شان به گونه‌اي است كه براي مصارف انساني يا صنعتي، نيازمند اصلاح و ارتقاي كيفيت هستند. اين دسته شامل آب شور، آب لب‌شور (به استثناي آب زيرزميني)، آب دريا، فاضلاب تصفيه‌شده، پساب صنعتي و حتي آب حاصل از شيرين‌سازي است. از سال‌ها پيش در جهان، استفاده از اين منابع به عنوان يك راهكار مقابله با كم‌آبي و پيامدهاي تغييرات اقليمي مطرح بوده است. ايران، به عنوان كشوري با اقليم خشك و نيمه‌خشك، با چالش جدي كاهش منابع آب شيرين روبه‌رو است. رشد صنعتي، افزايش جمعيت و تغييرات اقليمي، فشار بي‌سابقه‌اي بر منابع آبي متعارف وارد كرده‌اند؛ امري كه ضرورت بهره‌گيري از آب‌هاي نامتعارف را هر روز بيشتر مي‌كند.
بورس انرژي طي ماه‌هاي پيش رو قرار است ميزبان عرضه متفاوتي همانند بنزين و آب باشد كه اين عرضه‌ها مي‌تواند در وهله نخست به گردش اقتصادي كشور كمك كند و پس از آن نيز باعث مي‌شود كه مردم نيز بتوانند در معاملات خردي همانند بنزين و آب مشاركت و سرمايه‌گذاري داشته باشند. اجراي اين طرح به‌طور مستقيم بر عهده مديران عامل شركت‌هاي آب و فاضلاب قرار گرفته، در حالي كه نظارت كلان بر اجراي صحيح آن به هيات ساماندهي و راهبري بازارهاي محلي آب سپرده شده است. محدوده اجرايي شامل شركت سهامي سازمان آب و برق خوزستان، شركت‌هاي آب منطقه‌اي و شركت‌هاي آب و فاضلاب سراسر كشور است.
در اصل عرضه آب‌هاي نامتعارف در بورس انرژي كمك مي‌كند كه ميزان درآمدزايي از ساير روش‌ها نيز افزايش يابد و از سوي ديگر نقدينگي سرگردان در بازارها نيز جذب بورس انرژي شود.
با ورود آب‌هاي نامتعارف به بورس انرژي، يك بازار نو براي سرمايه‌گذاران شكل مي‌گيرد. اين بازار نه‌تنها براي تأمين مالي پروژه‌هاي بازچرخاني و شيرين‌سازي جذاب خواهد بود، بلكه مي‌تواند به عنوان ابزار پوشش ريسك براي صنايع آب‌بر عمل كند. كشف قيمت آب در سازوكار رقابتي بورس، شفافيت را افزايش داده و مانع از شكل‌گيري قيمت‌هاي غيرواقعي در بازار آزاد خواهد شد.
از سوي ديگر مي‌تواند اثرات مثبتي بر حفاظت منابع آبي نيز داشته باشد.اگر اجراي دستورالعمل با دقت انجام شود، مي‌تواند اثرات مثبتي بر حفاظت از منابع آبي طبيعي، كاهش برداشت بي‌رويه از سفره‌هاي زيرزميني، و كاهش آلودگي‌هاي ناشي از دفع نامناسب پساب‌ها داشته باشد. همچنين اشتغال‌زايي در بخش‌هاي مرتبط با تصفيه و بازچرخاني آب از پيامدهاي اجتماعي آن است.
بررسي‌ها نشان مي‌دهد كه كشورهايي همانند استراليا سال‌هاست كه بازارهاي رسمي آب را راه‌اندازي كرده‌اند. در اين كشورها، تجارت آب به ابزاري براي مديريت تقاضا و تخصيص بهينه منابع تبديل شده است. به‌ويژه در اسراييل، كه شرايط اقليمي مشابه ايران دارد، استفاده از آب‌هاي نامتعارف (مثل بازچرخاني فاضلاب) بيش از ۸۵ درصد نياز آبي بخش كشاورزي را تأمين مي‌كند. دستورالعمل ايران مي‌تواند شروعي براي نزديك شدن به چنين مدل‌هايي باشد.
كارشناسان عقيده دارند كه اين عرضه مي‌تواند چالش‌هاي خاص خود را در پي داشته باشد كه شامل توسعه زيرساخت‌هاي تصفيه و شيرين‌سازي نيازمند سرمايه‌گذاري سنگين، ايجاد سيستم نظارتي دقيق براي كيفيت آب‌هاي عرضه‌شده، مشاركت فعال صنايع و اعتماد آنها به بازار بورس انرژي حياتي و در نهايت مديريت ريسك نوسانات قيمتي و تضمين عرضه پايدار نيز از عوامل كليدي موفقيت طرح خواهد بود.
ابلاغ دستورالعمل مبادلات آب‌هاي نامتعارف در بورس انرژي، نقطه عطفي در سياست‌هاي مديريت آب محسوب مي‌شود. اين گام، تركيبي است از رويكرد اقتصادي، زيست‌محيطي و فني براي مواجهه با بحران آب.
دستورالعمل مبادلات آب‌هاي نامتعارف
وزارت نيرو با همكاري شركت‌هاي مادر تخصصي مديريت منابع آب ايران و مهندسي آب و فاضلاب كشور، دستورالعمل مبادلات آب نامتعارف در بورس انرژي را تصويب و ابلاغ كرد. اين دستورالعمل در اجراي بند «ت» ماده ۳۸ قانون برنامه پنج‌ساله هفتم توسعه و با هدف ايجاد بازاري شفاف براي دادوستد آب‌هاي نامتعارف تدوين شده است.
در مقدمه اين دستورالعمل آمده است: با توجه به روند رو به رشد تقاضاي آب در بخش صنعت و ضرورت پايداري منابع، لازم است از طريق توسعه بازار گواهي سپرده آب در بستر بورس انرژي، امكان سرمايه‌گذاري در طرح‌هاي بازچرخاني و تصفيه فاضلاب فراهم شود. به اين ترتيب، علاوه بر تأمين نيازهاي صنعتي، فرصت كسب منفعت از ارزش افزوده خلق‌شده براي سرمايه‌گذاران و صنايع فراهم خواهد شد.
بر اساس اين دستورالعمل، مهم‌ترين اهداف شامل پايداري منابع آب و رعايت عدالت در تأمين آن، مشاركت صنعت در توليد آب‌هاي نامتعارف، تأمين مالي مستقيم براي احداث تصفيه‌خانه‌هاي فاضلاب و آب‌شيرين‌كن‌ها و ايجاد فضاي شفاف و رقابتي در بورس انرژي عنوان شده است.
محدوده اجراي اين دستورالعمل شركت سهامي سازمان آب و برق خوزستان، شركت‌هاي آب منطقه‌اي و شركت‌هاي آب و فاضلاب را در بر مي‌گيرد. مسووليت اجراي آن بر عهده مديران عامل شركت‌هاي آب و فاضلاب است و نظارت كلان بر حسن اجرا بر عهده هيات ساماندهي و راهبري بازارهاي محلي آب قرار دارد.
در بخش تعاريف، مفاهيمي چون «گواهي سپرده آب نامتعارف»، «مجوز بهره‌برداري»، «خريداران مجاز» و «عرضه‌كنندگان آب نامتعارف» به‌طور دقيق تبيين شده است. به عنوان نمونه، گواهي سپرده آب نامتعارف سندي است كه به نفع سرمايه‌گذار صادر شده و نشان‌دهنده حجم مشخصي از آب‌هاي تصفيه‌شده و توليدشده نامتعارف است كه قابليت معامله در بورس انرژي را دارد.
همچنين در بخش شرايط و مولفه‌هاي بازار، مقرر شده است كه مبادلات آب نامتعارف از طريق تابلوهاي بورس انرژي و با رعايت مقررات مربوط به گواهي‌هاي سپرده و گواهي ظرفيت انجام شود. اين مبادلات قابليت تسويه با مصارف نهايي صنايع و ساير بهره‌برداران را خواهند داشت.
در بخش شيوه مبادله و تسويه معاملات نيز فرآيند صدور، عرضه و خريد گواهي‌ها با جزييات تشريح شده است. به‌طور مشخص، شركت‌هاي داراي مجوز تصفيه آب موظفند معادل ميزان توليد آب نامتعارف، درخواست صدور گواهي را از شركت‌هاي ذيربط داشته باشند تا اين گواهي‌ها در بانك آب كشور ثبت و از طريق بورس انرژي عرضه شوند.
بر اساس اين دستورالعمل، تمام متقاضيان انشعاب فاضلاب نيز موظفند براي اخذ انشعاب، گواهي ظرفيت مربوط را از طريق بورس خريداري كنند. شركت مهندسي آب و فاضلاب كشور نيز موظف است ضرايب مربوط به هر شهر يا استان را محاسبه و براي ابلاغ به وزارت نيرو ارسال كند. به اين ترتيب، با اجراي اين دستورالعمل، براي نخستين‌بار بستر رسمي و قانونمند مبادلات آب‌هاي نامتعارف در بورس انرژي ايران فراهم مي‌شود؛ بستري كه مي‌تواند به افزايش شفافيت، جذب سرمايه‌گذاري در بخش آب، و مديريت پايدارتر منابع آبي كشور كمك كند.
