فرونشست زمين در ايران عامل مهم كوچ اجباري و افزايش حاشيه نشيني
شهرهاي بزرگ ايران در حال نزديك شدن به مرز غيرقابل سكونت هستند. ترك خانه‌ها، نابودي زمين‌هاي كشاورزي و تهديد زيرساخت‌ها نشانه‌هاي جدي از آينده‌اي نگران‌كننده‌اند.
90 هزار كيلومتر مربع از خاك ايران تحت تاثير فرونشست است
گلي ماندگار|
شهرهاي بزرگ ايران در حال نزديك شدن به مرز غيرقابل سكونت هستند. ترك خانه‌ها، نابودي زمين‌هاي كشاورزي و تهديد زيرساخت‌ها نشانه‌هاي جدي از آينده‌اي نگران‌كننده‌اند. بحران فرونشست در ايران هر روز بيشتر از روز قبل خودنمايي مي‌كند. اينكه در كلانشهرهايي مانند اصفهان و تهران به ناگهان زمين در نقطه‌اي فرو مي‌رود زنگ خطري است كه از مدت‌ها پيش به صدا درآمده اما از آنجايي كه مسوولان اصولا به پاك كردن صورت مساله بيش از حل آن علاقه دارند هنوز هيچ راهكار مناسب و مدوني براي جلوگيري از اين زلزله خاموش انديشيده نشده است. عموما وقتي حرف از فرونشست زمين به ميان مي‌آيد اولين عامل آن حفر بي‌رويه چاه‌هاي غيرمجاز شناخته مي‌شود. شايد حفر اين چاه‌ها يكي از عمده دلايل بروز چنين بحراني در كشور باشد اما قطعا بي‌توجهي به چگونگي استفاده از منابع آب زيرزميني، بي‌توجهي به استفاده از روش‌هاي نوين كشاورزي و هدر رفت آب هم دلايل ديگري هستند كه امروز به عنوان عوامل بروز فرونشست زمين يا همان زلزله خاموش شناخته مي‌شوند.
90 هزار كيلومتر مربع از خاك ايران تحت تاثير فرونشست است
به گفته رييس سازمان نقشه‌برداري كشور، حدود ۹۰ هزار كيلومتر مربع از خاك ايران معادل مساحت پنج كشور جهان، تحت تاثير فرونشست قرار دارد. در برخي مناطق كشور، نرخ سالانه فرونشست حتي به ۳۱ سانتي‌متر رسيده كه چند برابر استاندارد جهاني است. استان‌هايي همچون تهران، البرز، قزوين، خراسان رضوي، كرمان، اصفهان و فارس بيشترين نرخ فرونشست را دارند و كلانشهرهاي پرجمعيت با خطر جدي و تهديد زيرساخت‌هاي حياتي مواجه‌اند. پيامدهاي اين بحران، تنها به تخريب سازه‌ها محدود نمي‌شود. از دست رفتن زمين‌هاي كشاورزي، آسيب به معيشت روستاييان، افزايش مهاجرت، تخريب آثار فرهنگي و تاريخي، تغيير شيمي خاك و حتي تهديد امنيت غذايي و ملي ازجمله خسارت‌هايي است كه فرونشست براي ايران مي‌توان به ارمغان بياورد. مساله اينجاست كه بحران فرونشست تنها عواقب زيست محيطي و اقتصادي ندارد. اين بحران بيش از همه پيامدهاي اجتماعي بسياري را به دنبال خواهد داشت.
از مهاجرت تا رشد حاشيه‌نشيني نتيجه فرونشست زمين
فرنوش مهري، پژوهشگر اجتماعي در اين باره به «تعادل» مي‌گويد: عموما وقتي مساله فرونشست زمين مطرح مي‌شود عوامل زيست محيطي و اقتصادي و حتي سياسي بيش از همه مورد توجه قرار مي‌گيرد در حالي كه پيامدهاي اجتماعي اين بحران بسيار بيشتر خواهد بود.
او مي‌افزايد: فرونشست زمين وقتي افزايش پيدا كند بيش از همه شهرها و روستاها را غير قابل سكونت خواهد كرد. اين يعني اجبار به مهاجرت و در نتيجه افزايش حاشيه‌نشيني در ديگر شهرها و استان‌هاي كشور. بروز اين بحران معيشت و زندگي تعداد بسياري از مردم را دستخوش تغيير و تحول مي‌كند و وضعيت كسب و كار و تامين هزينه‌هاي زندگي با چالش‌هاي متعددي مواجه مي‌شود. اين پژوهشگر اجتماعي اظهار مي‌دارد: بيكاري، مهاجرت و افزايش حاشيه‌نشيني همه از عواقبي است كه بحران فرو نشست زمين به دنبال دارد. تمام اين موارد عامل بروز آسيب‌هاي اجتماعي و افزايش بزه در جامعه خواهد بود.
كوچ اجباري و زندگي بي‌پشتوانه آمار جرايم را بالا مي‌برد
مهري در بخش ديگري از سخنان خود مي‌گويد: وقتي افراد به دلايل مختلف مجبور به كوچ اجباري از شهر و روستاي خود مي‌شوند به اين معني است كه مجبورند زندگي بدون پشتوانه‌اي را در جاي ديگري شروع كنند. شهر يا روستايي كه دچار فرونشست شده قطعا ديگر قابل سكونت نيست و افراد مجبورند خانه و كاشانه خود را بدون اينكه برايشان پشتوانه مالي داشته باشد، ترك كنند.
او مي‌افزايد: در شرايط كنوني اقتصادي شروع يك زندگي در شهري ديگر بدون هيچ پشتوانه‌اي قطعا با چالش‌هاي بسياري همراه خواهد بود. شايد الان ما هنوز به آن نقطه نرسيده باشيم اما ادامه اين روند در سال‌هاي پيش رو حتي تهران را هم غير قابل سكونت خواهد كرد.
كدام شهرها بيش از بقيه در خطر فرونشست زمين هستند؟
طبق گزارش‌هاي سازمان زمين‌شناسي، بيشترين نرخ فرونشست در استان‌هاي اصفهان، يزد، كرمان، فارس، خراسان رضوي، تهران و البرز مشاهده شده است. در اصفهان نرخ فرونشست در برخي دشت‌ها به بيش از ۳۰ سانتي‌متر در سال رسيده است. در جنوب تهران، مناطق شهريار و ورامين از بالاترين نرخ فرونشست برخوردارند. يزد و رفسنجان نيز به دليل برداشت بيش از حد از آب‌هاي زيرزميني، به‌شدت آسيب‌پذير شده‌اند. اين در حالي است كه به‌طور معمول، نرخ بحراني فرونشست در دنيا ۴ ميلي‌متر در سال در نظر گرفته مي‌شود؛ هر منطقه‌اي كه بيش از اين مقدار دچار فرونشست شود، در معرض تهديد جدي قرار دارد.
نرخ فرونشست در ايران 30 برابر بيشتر از حد جهاني است
دكتر علي اميني، استاد زمين‌شناسي درباره علل اصلي فرونشست زمين به «تعادل» مي‌گويد: مهم‌ترين دليل فرونشست در ايران برداشت بي‌رويه آب‌هاي زيرزميني است. در شرايطي كه بارش‌ها كاهش يافته و سفره‌هاي آب زيرزميني تغذيه نمي‌شوند، حفر هزاران چاه عميق و نيمه‌عميق براي كشاورزي و صنعت باعث خالي شدن لايه‌هاي زيرين خاك مي‌شود. اين فضاي خالي در نهايت فرو مي‌ريزد و زمين دچار نشست مي‌شود. متأسفانه نرخ فرونشست در ايران ۲۰ تا ۳۰ برابر بيشتر از حد بحراني جهاني است. او هشدار مي‌دهد: اگر روند فعلي ادامه پيدا كند، در آينده‌اي نه چندان دور برخي شهرهاي بزرگ مثل اصفهان و تهران با خطر غيرقابل سكونت شدن روبرو خواهند شد. اين اتفاق مي‌تواند عواقب بدي به دنبال داشته باشد و اداره كلانشهرها را با مشكل مواجه كند. چرا كه قطعا سيل عظيمي از جمعيت به سوي شهرهايي كه قابل سكونت هستند رهسپار مي‌شوند. دكتر نادري مي‌افزايد: فرونشست به تدريج زيرساخت‌هاي شهري مثل جاده‌ها، خطوط انتقال گاز، شبكه فاضلاب و حتي فرودگاه‌ها را تهديد مي‌كند. در كنار آن، مهاجرت اجباري روستاييان و كشاورزان به شهرها، موج جديدي از بحران‌هاي اجتماعي و اقتصادي را رقم خواهد زد. او در پايان مي‌گويد: فرونشست در ايران پديده‌اي است كه با مديريت نادرست منابع آب و الگوي كشت ناپايدار تشديد شده است. كارشناسان بارها هشدار داده‌اند كه ادامه اين روند به نابودي زمين‌هاي حاصلخيز و سكونتگاه‌هاي شهري مي‌انجامد. اكنون زمان آن رسيده كه دولت و جامعه به‌طور جدي وارد عمل شوند: اصلاح الگوي كشت، بازچرخاني آب، محدود كردن چاه‌هاي غيرمجاز، و برنامه‌ريزي بلندمدت براي سازگاري با تغيير اقليم. در غير اين صورت، آنچه امروز به عنوان بحران شناخته مي‌شود، فردا مي‌تواند به فاجعه‌اي ملي بدل شود.
نگاهي به نرخ فرونشست زمين در كشورهاي ديگر
مكزيكوسيتي (مكزيك): يكي از مشهورترين نمونه‌هاي جهاني فرونشست؛ نرخ سالانه حدود ۲۰ تا ۲۵ سانتي‌متر، اما در حال كنترل با محدوديت برداشت آب زيرزميني.
كاليفرنيا (ايالات متحده): در برخي مناطق كشاورزي، نرخ فرونشست به ۵ تا ۱۰ سانتي‌متر در سال رسيده است. دولت با سياست‌هاي سختگيرانه آبياري و فناوري‌هاي نوين مديريت آب، روند آن را كاهش داده است.
چين (پكن و شانگهاي): ميانگين ۳ تا ۵ سانتي‌متر در سال، با برنامه‌هاي جدي براي بازچرخاني آب و كنترل مصرف.
هند (دهلي): حدود ۴ تا ۶ سانتي‌متر در سال، بيشتر به دليل برداشت آب براي مصارف شهري و كشاورزي.
ايتاليا (ونيز): با نرخ حدود ۲ تا ۳ ميلي‌متر در سال، اما با توجه به سطح آب‌هاي زيرزميني و دريا، حساسيت بالايي دارد.
ايران در مقايسه با بسياري از كشورهاي جهان، بالاترين نرخ فرونشست را تجربه مي‌كند؛ در حالي كه ميانگين جهاني در حد ميلي‌متر است، در ايران به ده‌ها سانتي‌متر رسيده است. در كشورهايي مثل امريكا و چين، دولت‌ها با سياست‌هاي پايدار (كاهش برداشت آب، تغيير الگوي كشت، بازچرخاني آب، و محدوديت صنايع پرمصرف) توانسته‌اند از تشديد بحران جلوگيري كنند. در ايران اما نبود مديريت يكپارچه منابع آب و تداوم كشاورزي پرمصرف در مناطق خشك، باعث شده شرايط از حد هشدار گذشته و به مرحله خطر برسد.
خاك سفت و بي‌جان شده كشت اينجا صرفه اقتصادي ندارد
علي مرادي، كشاورزي در دشت مهيار اصفهان در اين باره به «تجارت نيوز» مي‌گويد: سال‌هاست زمين‌هاي كشاورزي ما ترك برداشته. وقتي براي آبياري وارد زمين مي‌شويم، شيارهاي عميقي جلوي پايمان باز مي‌شود. ديگر مثل گذشته نمي‌شود محصول خوبي برداشت كرد. خاك سفت و بي‌جان شده است. او مي‌افزايد: مجبور شديم سطح زير كشت را كم كنيم، اما همين هم صرفه اقتصادي ندارد. خيلي از همسايه‌هايمان به خاطر همين مشكلات زمين‌هايشان را رها كردند و به شهر رفتند و كارگري مي‌كنند.
در تمام استان‌هاي كشور تنش آبي وجود دارد
سيدمحمد مجابي، معاون توسعه مديريت و منابع سازمان شهرداري‌ها و دهياري‌هاي كشور و سرپرست مركز مطالعات راهبردي شهري و روستايي، نيز در مراسم نشست معاونان هماهنگي امور عمراني استانداري‌هاي كشورهشدار داد: تقريبا در تمام استان‌هاي كشور تنش آبي وجود دارد و روند فعلي نشان مي‌دهد اين تنش رو به وخامت است. او افزود: از ميان بحران‌هاي مختلفي كه كشور با آن مواجه است، بحران آب و خشكسالي مهم‌ترين و نخستين تهديد به شمار مي‌رود. خشك شدن تالاب‌ها و درياچه‌ها، كاهش منابع آبي تجديدپذير و فرونشست زمين كه در برخي دشت‌ها به ۲۵ سانتي‌متر رسيده، زنگ خطري جدي و نيازمند اقدام فوري است. مجابي با اشاره به مصرف ۸۵ درصد آب كشور در بخش كشاورزي، خواستار همكاري معاونان عمراني استانداري‌ها با ساير دستگاه‌هاي مسوول و شوراي عالي آب براي كاهش شدت بحران شد.
