جايگاه نازل اينترنت ايران
در حالي كه اينترنت به زيرساختي حياتي براي توسعه اقتصادي، ارتباطات اجتماعي و پيشرفت فناوري بدل شده، كاربران ايراني تجربه‌اي مشابه ساكنان كشورهاي جنگ‌زده و توسعه‌نيافته دارند؛ تجربه‌اي همراه با اختلال‌هاي گسترده، محدوديت‌هاي مستمر، فيلترينگ شديد و انسداد پروتكل‌هاي نوين. بررسي كيفيت اينترنت نشان مي‌دهد كه ايران در ميان ۱۰۰، با قرار گرفتن در رتبه ۹۷، سومين جايگاه از آخر را به خود اختصاص داده است؛ جايگاهي كه نه‌تنها بيانگر عقب‌ماندگي در حوزه ارتباطات است، بلكه زنگ خطري جدي براي آينده اقتصاد ديجيتال و اعتماد عمومي به فضاي آنلاين به شمار مي‌رود.
در حالي كه اينترنت به زيرساختي حياتي براي توسعه اقتصادي، ارتباطات اجتماعي و پيشرفت فناوري بدل شده، كاربران ايراني تجربه‌اي مشابه ساكنان كشورهاي جنگ‌زده و توسعه‌نيافته دارند؛ تجربه‌اي همراه با اختلال‌هاي گسترده، محدوديت‌هاي مستمر، فيلترينگ شديد و انسداد پروتكل‌هاي نوين. بررسي كيفيت اينترنت نشان مي‌دهد كه ايران در ميان ۱۰۰، با قرار گرفتن در رتبه ۹۷، سومين جايگاه از آخر را به خود اختصاص داده است؛ جايگاهي كه نه‌تنها بيانگر عقب‌ماندگي در حوزه ارتباطات است، بلكه زنگ خطري جدي براي آينده اقتصاد ديجيتال و اعتماد عمومي به فضاي آنلاين به شمار مي‌رود. در نشست اخير كميسيون فناوري اطلاعات و ارتباطات اتاق ايران گزارشي كه به همت اعضاي انجمن تجارت الكترونيك تهيه شده است، با عنوان «كيفيت اينترنت در ايران؛ گزارش تحليلي اختلال‌ها، محدوديت‌ها و سرعت اينترنت در ايران» ارايه شد. پويا پيرحسينلو، رييس كميسيون اينترنت و زيرساخت انجمن تجارت الكترونيكي در اين مراسم با تاكيد بر اينكه هنوز پروتكل 3/ HTTP باز نشده است گفت: پيگيري‌هاي ما نشان مي‌دهد مركز ملي فضاي مجازي دستور مسدود شدن اين پروتكل را داده است البته ما هيچ نامه‌اي در اين خصوص نديده‌ايم و اين گفته را به صورت غير رسمي با ما در ميان گذاشته‌اند. او در ميان گفته‌هايش اشاره كرد كه مركز ملي فضاي مجازي در اين خصوص توضيحي به انجمن تجارت الكترونيكي نداده است. طبق پنجمين گزارش كيفيت اينترنت ايران، در ۲۴ خرداد و روز دوم جنگ تحميلي، محدوديت‌هاي فني روي اينترنت آغاز شد. در اين روز همچنين ترافيك HTTP افزايش يافته است. بعد از آن و طي سه روز ۲۸ تا ۳۰ خرداد ماه نيز اينترنت كاملا قطع شد. هرچند كه بر اساس اين گزارش در روزهاي ۲۹ تا ۳۰ خرداد ماه كمتر از ۳ درصد ايرانيان به اينترنت دسترسي داشتند. همچنين در ۳۱ خرداد به مرور اينترنت اپراتورهاي ثابت و مناطق كم ريسك‌تر باز شدند. با اين وجود در ظهر همان روز كارشناسان و داده‌هاي كلاد فلر از اختلال و در دسترس نبودن برخي پروتكل‌ها خبر دادند. اين گزارش نشان مي‌دهد كه ۱۴ روز پس از آتش‌بس IPv6 بازگشايي شد اما تا امروز نيز كه بيش از يك ماه از آتش‌بس مي‌گذرد، همچنان نرخ Adoption پروتكل‌هاي 3/HTTP و IPv6 به قبل از جنگ برنگشته و 3/HTTP همچنان در بيشتر اپراتورها مسدود است. پيرحسينلو تاكيد كرد در شرايط فعلي IPv6 باز است اما مشكل اينجاست كه چرا پروتكل‌هاي جديد را به محض اينكه مشكلي پيش مي‌آيد مي‌بندند و حتي بعد از بازگشايي و رفع مشكل نيز اين پروتكل‌ها به سادگي به حالت سابق خود باز نمي‌گردند. او يكي از مشكلاتي كه اين رويكرد ايجاد مي‌كند را عدم سرمايه‌‌گذاري و فعاليت روي پروتكل‌هاي جديد از سوي فعالان حوزه اقتصاد ديجيتال عنوان كرد. طبق اين گزارش همچنين استفاده از اينترنت ماهواره‌اي استارلينك روندي رو به افزايش است.
ميزان استفاده از استارلينك رو به افزايش است؟
او در پاسخ به اين سوال كه آيا بعد ازجرم‌انگاري نيز همچنان استفاده از استارلينك روند افزايشي داشته است، گفت: ما داده‌هاي اين گزارش را تا چند روز گذشته نيز به روز مي‌كرديم و بررسي‌هاي ما نشان مي‌دهد كه جرم‌انگاري استفاده از استارلينك تاثيري در استفاده از آن ندارد. از سويي توجه كنيم كه تاكنون كدام ممنوعيت‌ها موجب شده تا مردم سراغ استفاده از آن اپ‌ها نروند هم‌اكنون بيش از ۸۶ درصد از مردم طبق نظر سنجي ايسپا از فيلترشكن استفاده مي‌كنند مگر خريد و فروش فيلتر شكن جرم نيست؟ پيرحسينلو گفت: نمي‌توانيم قانوني بگذاريم كه اكثريت مردم با آن مخالف هستند. حميد رضا احمدي، نايب‌رييس كميسيون اينترنت و زيرساخت انجمن تجارت الكترونيك نيز در توضيح اين مطلب گفت: در گزارش قبلي به تعداداستفاده‌كنندگان از استارلينك اشاره كرديم اما در اين گزارش به اين تعداد اشاره نكرديم چون نمي‌توانيم به صورت دقيق به تعداد برسيم اما از روي ميزان استفاده از پهناي باند مشخص مي‌شود كه استفاده از استارلينك افزايش يافته است. او گفت: بايد توجه داشت كه استارلينك اينترنت گراني است از همين رو تمامي مردم به سمت آن گرايش ندارند اما روند به گونه‌اي است كه استفاده از آن افزايشي است. سعيد رسول‌اف رييس هيات‌مديره انجمن توليدكنندگان نرم‌افزار تلفن همراه ايران در نشست پنجمين گزارش كيفيت اينترنت ايران مي‌گويد: «طي ۱۲ روزي كه كشور با شرايط ويژه‌اي مواجه بود، پلتفرم‌ها تلاش كردند تا با حفظ امنيت و تداوم سرويس‌دهي، پاسخگوي نياز كاربران باشند. اما در همين زمان، برخي نهادهاي حاكميتي با نگاهي نادرست و تصميم‌گيري‌هايي ناهماهنگ، نتوانستند درك دقيقي از وضعيت داشته باشند. در حالي كه هدف، ايجاد ثبات بود، اقدامات آنها بر پيچيدگي شرايط افزود.» او به موضوع GPSها اشاره كرد و گفت: موضوع اختلال در GPSها ديگر بين مردم تبديل به شوخي شده است، جالب اينجاست كه هيچ كس نيز دراين مورد پاسخگو نيست.
كيفيت اينترنت ايران؛ سومين كشور جهان از آخر
در اين گزارش نيز مانند ۴ گزارش ديگر ايران از ميان ۱۰۰ كشور رتبه ۹۷ از نظر كيفيت اينترنت را به خود اختصاص داده است. به اين ترتيب براي پنجمين‌بار ايران در قعر رده‌بندي‌هاي كيفيت اينترنت قرار گرفته است. بر اساس اين گزارش تنها با تغيير سياست داخلي و رفع فيلترينگ از شبكه‌هاي اجتماعي و سايت‌هاي كاربردي و مهارتي، همچنين بهبود وضعيت شبكه (حذف اختلال‌هاي تحميلي به بهانه جلوگيري از عملكرد فيلترشكن‌ها) و با همين بضاعت ملي، مي‌توان تجربه بهتري را براي كسب‌وكارهاي ديجيتال، شهروندان كشور و بازگشت اعتماد عمومي ايجاد كرد. نيما قاضي، رييس انجمن تجارت الكترونيك تهران، در نشست گزارش پنجمين گزارش كيفيت اينترنت ايران مي‌گويد: «محدوديت‌هاي موجود موجب شده اقتصاد ديجيتال كوچك‌تر از قبل شود. در اين شرايط براي رشد اين حوزه به سه زيرساخت اساسي اينترنت با كيفيت، رگولاتوري كارآمد و تامين مالي پايدار نياز است.» به گفته او عملكرد كشور در اين سه حوزه مستقيما بر رشد يا كوچك‌شدن اقتصاد ديجيتال تأثير مي‌گذارد. او ادامه مي‌دهد: «هرچند در برنامه هفتم توسعه هدف‌گذاري شده كه سهم اقتصاد ديجيتال به ۱۰ درصد توليد ناخالص داخلي برسد، اما اقدامات فعلي كاملاً در تضاد با اين هدف است.»
ايران پيشتاز در فيلترينگ شبكه‌هاي اجتماعي
بررسي‌هاي كميسيون اينترنت و زيرساخت انجمن تجارت الكترونيك نشان مي‌دهد كه مصرف پهناي باند بين‌الملل شركت ارتباطات زيرساخت، پس از رفع فيلتر از گوگل‌پلي و واتس‌اپ، افزايش ۱۰ درصدي داشته است. در خصوص وضعيت محدوديت شبكه‌هاي اجتماعي نيز ايران در رتبه دوم قرار دارد. بر اساس اين گزارش، بسياري از وب‌ســايت‌هاي دولتي مانند مجلس، وزارتخانه‌ها، سازمان‌هاي بــزرگ كشــور و… و همچنين بانك‌هاي ايرانـي بـراي كاربران بين‌المللـي در دسترس نيسـتند. نكته مهم در اين زمينه، اين است كه از زمان انتشار گزارش چهارم تاكنون با اينكه تعدادي از دامنه‌ها از محدوديت ايران‌اكسز خارج شدند اما تعدادي از آنها نيز به اين محدوديت اضافه شدند. طبق اين گزارش، امروزه حدود ۸۰درصد از سايت‌هاي دولتي ايران‌اكسز هستند. يكي از اتفاق‌هاي اين دوره هك سامانه‌هاي بزرگ مالي كشور از طريق سرورهايي از داخل ايران بوده كه بيش از پيش عبث بودن Iran Access كردن وب‌سايت‌هاي مهم را نشان داد. همانند سازوكار فيلترينگ در اين روش نيز هزينه‌هاي سنگيني به كشور و اقتصاد ديجيتال وارد شده و هيچ انتفاعي از آن برده نمي‌شود. علي مسعودي، عضو هيات‌مديره فدراسيون فناوري اطلاعات و ارتباطات اتاق ايران در نشست پنجمين گزارش كيفيت اينترنت ايران مي‌گويد: «اينترنت پرسرعت و پايدار، زيرساختي كليدي براي اقتصاد كشور و به‌ويژه صادرات است. با اين حال، زيرساخت‌هاي موجود ضعيف‌اند و به‌روزرساني نشده‌اند. در بحران ۱۲ روزه اخير ديديم كه با افزايش ترافيك، حتي BTSها از كار مي‌افتند. امروز اينترنت جاي تلفن را گرفته و بستر اصلي ارتباط و خدمات است؛ بي‌توجهي به آن يعني توقف رشد اقتصادي.»
تجربه كاربري اينترنت ايران مانند كشورهاي جنگ‌زده است
بر اساس اين گزارش ايران در شاخص RTT در قياس با كشورهاي جهان تنها از كشورهاي كوبا، تركمنستان، كامرون، آنگولا، سودان و كنگو و اتيوپي، وضعيت بهتري دارد. RTT شاخص مهم براي اندازه‌گيري سرعت و كارايي يك شبكه است. RTT مخفف «Round Trip TIME» است و به مدت زماني اشاره دارد كه يك بسته داده براي رفتن از يك مبدا به مقصد و بازگشت به مبدا نياز دارد. به عبارت ديگر، RTT زمان لازم براي ارسال يك درخواست و دريافت پاسخ آن را نشان مي‌دهد. طبق اين گزارش ايران با متوسط ۲۹۵ميلي‌ثانيه در شاخص RTT در كنار كشورهاي در وضعيت جنگ و كشورهاي كمتر توسعه‌يافته دنيا قرار گرفته است. وضعيت اينترنت ايران در ۶ ماه گذشته نشان مي‌دهد كه از دي ۱۴۰۳ تاكنون درصد وب‌سايت‌هاي ايراني كه در وضعيت خوب، متوسط و بد از نظر شاخص RTT هستند تغيير محسوسي نداشته‌اند. همانطور كه مشخص است در اين شش ماه، حدود ۲۳درصد سايت‌هاي پركاربرد ايراني در وضعيت كيفيت بد، ۷۰ درصد در وضعيت متوسط و حدود ۴ درصد آنها نيز در وضعيت خوب قرار داشتند. طبق اين گزارش مقايسه اين شاخص با كشور تركيه نشان مي‌دهد، تنها ۵درصد سايت‌هاي پركاربرد تركيه در وضعيت كيفيت بسيار بد، حدود ۷۰ درصد در وضعيت متوسط و حدود ۲۲درصدشان در وضعيت خوب قرار دارند.
۸۶ درصد كاربران اينترنت از فيلترشكن استفاده مي‌كنند
بر اساس نتايج تازه‌ترين نظرسنجي مشترك كميسيون اينترنت و زيرساخت انجمن تجارت الكترونيك و مركز افكارسنجي ايسپا كه در خرداد ۱۴۰۴، درست پيش از حمله اسراييل به ايران انجام شده، اينستاگرام همچنان پركاربردترين شبكه اجتماعي در ميان كاربران ايراني است. طبق اين نظرسنجي، ۶۳ درصد از كاربران اينترنت اينستاگرام را به عنوان انتخاب اول خود برگزيده‌اند و ۶۰ درصد از كساني كه از شبكه‌هاي اجتماعي درآمد دارند، اين پلتفرم را مهم‌ترين بستر كسب‌وكار خود مي‌دانند. با وجود فيلترينگ گسترده، ۸۶ درصد كاربران اينترنت براي دسترسي آزاد به محتوا از فيلترشكن استفاده مي‌كنند و اين رقم در ميان جوانان زير ۳۰ سال به ۹۳.۸ درصد مي‌رسد. نيما قاضي رييس انجمن تجارت الكترونيك گفت: با وجود اينكه رفع فيلتر تمامي شبكه‌هاي اجتماعي بايد صورت گيرد اما به صورت خاص رفع فيلتر اينستاگرام مي‌تواند استفاده از فيلتر شكن را به صورت قابل توجهي كاهش دهد چرا كه بررسي‌ها نشان داده است از زمان ۱۴۰۱ و با فيلتر شدن اينستاگرام ميزان استفاده از فيلترشكن افزايش يافته است و ۶۰ درصد از كاربران فقط بعد از فيلتر اينستاگرام از فيلترشكن استفاده كرده‌اند. طبق اين گزارش همچنين پيش از موج فيلترينگ در سال ۱۴۰۱، بيش از ۶۲ درصد كاربران هرگز از ابزارهاي دور زدن فيلتر استفاده نمي‌كردند. اين آمارها نشان مي‌دهد كه تلاش‌ها براي محدودسازي فضاي مجازي نه‌تنها وابستگي كاربران به شبكه‌هاي اجتماعي را كاهش نداده، بلكه استفاده از فيلترشكن به عادتي فراگير تبديل شده است. با وجود گذشت ۷ سال از فيلترينگ تلگرام اما بر اساس آخرين نظرسنجي مركز افكارسنجي ايسپا ۵۹.۵ درصد مردم ايران و ۸۹.۵ درصد دانشجويان همچنان از تلگرام استفاده مي‌كنند. در اين گزارش آمده: «تجربه فيلترينگ دو مرحله‌اي تلگرام در دي ۱۳۹۶ و ارديبهشت ۱۳۹۷ نشان داد كه محدودسازي اين پيام‌رسان نتوانست مانعي جدي براي كاربران ايراني ايجاد كند. داده‌هاي آماري حاكي از آن است كه تلگرام همچنان بيش از ۴۰ ميليون كاربر فعال در ايران دارد. طبق نظرسنجي مركز ايسپا، ۶۲.۲ درصد از كاربران فعلي فيلترشكن‌ها اعلام كرده‌اند كه پيش از سال ۱۴۰۱ تنها براي استفاده از تلگرام، يوتيوب و سايت‌هاي مشابه از اين ابزارها استفاده مي‌كردند. اين آمارها تأكيد دارند كه تلگرام نقش كليدي در ورود گسترده كاربران به فضاي فيلترشكن‌ها ايفا كرده است.» اين گزارش نشان مي‌دهد كه فيلترينگ تلگرام نه تنها مانعي براي كاربران ايجاد نكرد، بلكه باعث شكل‌گيري هزينه‌هاي اقتصادي جديدي شد. بر اساس داده‌ها موجود ۶۳.۴ درصد كاربران از فيلترشكن‌ها و پروكسي‌هاي رايگان استفاده مي‌كنند. ۱۵.۲ درصد كاربران نيز از نسخه‌هاي پولي آن بهره مي‌برند. همچنين ۴.۵ درصد افراد از اكانت فيلترشكن دوستان و آشنايان خود استفاده مي‌كنند. بر اساس اين گزارش در ميان كساني كه براي دسترسي به سرويس‌هاي فيلتر شده هزينه پرداخت مي‌كنند، ۵۶.۷ درصد گفته‌اند كه ماهانه حدود ۲۰۰ هزار تومان براي اين خدمات پرداخت مي‌كنند. اين آمار نشان مي‌دهد كه ميليون‌ها كاربر حاضرند مبلغ قابل توجهي را صرف دسترسي به تلگرام كنند.
سياست جايگزيني شكست خورد؟
با وجود رشد پيام‌رسان‌هاي داخلي در سال‌هاي اخير، آمارها نشان مي‌دهد اين ابزارها نتوانسته‌اند جايگزين كامل نمونه‌هاي خارجي شوند. بر اساس اعلام وزارت ارتباطات، روبيكا با ۴۰ ميليون، ايتا با ۲۲ ميليون و بله با ۱۶.۵ ميليون كاربر فعال در صدر پيام‌رسان‌هاي داخلي قرار دارند. اما طبق نظرسنجي‌هاي ايسپا، بيش از ۶۰ درصد كاربران همچنان به صورت همزمان از پيام‌رسان‌هاي داخلي و خارجي استفاده مي‌كنند. بر اساس اين گزارش، كارشناسان دليل اصلي اين ناكامي را ضعف در كيفيت و امكانات پيام‌رسان‌هاي داخلي مي‌دانند. نبود قابليت‌هايي چون كانال‌هاي پرظرفيت، ربات‌هاي هوشمند، اشتراك‌گذاري فايل‌هاي حجيم و طراحي كاربرپسند، باعث شده كاربران وفاداري چنداني به اين پلتفرم‌ها نداشته باشند. علاوه بر اين، فيلترينگ شبكه‌هاي اجتماعي پرمخاطب باعث بروز پيامدهاي اقتصادي و اجتماعي گسترده‌اي شده است. بر اين اساس فيلترينگ موجب افزايش هزينه‌هاي خانوار، استفاده از ابزارهاي غيراستاندارد براي دور زدن فيلترينگ، كاهش امنيت سايبري و تعميق شكاف ديجيتال در جامعه شده است. به اين ترتيب نه‌تنها سياست جايگزين‌سازي به هدف خود نرسيده، بلكه هزينه‌هاي آن روز‌به‌روز بيشتر شده است.
