زير پاي ۴۰ ميليون ايراني مي‌لرزد
فرونشست زمين ديگر يك هشدار زيست‌محيطي ساده يا مساله‌اي فني در حاشيه مباحث توسعه نيست؛ بلكه امروز به يكي از جدي‌ترين و فراگيرترين بحران‌هاي ملي ايران تبديل شده است؛ بحراني كه هم زندگي ميليون‌ها شهروند را تهديد مي‌كند، هم بنيان‌هاي توسعه پايدار كشور را متزلزل مي‌سازد.
فرونشست زمين ديگر يك هشدار زيست‌محيطي ساده يا مساله‌اي فني در حاشيه مباحث توسعه نيست؛ بلكه امروز به يكي از جدي‌ترين و فراگيرترين بحران‌هاي ملي ايران تبديل شده است؛ بحراني كه هم زندگي ميليون‌ها شهروند را تهديد مي‌كند، هم بنيان‌هاي توسعه پايدار كشور را متزلزل مي‌سازد.
بر اساس آخرين برآوردهاي علمي، بيش از ۴۰ ميليون نفر از جمعيت ايران يعني نزديك به نيمي از كل جمعيت كشور در پهنه‌هايي با خطر فرونشست سكونت دارند. اين پديده در حال حاضر ۷۵۰ شهر و بيش از ۹۲۰۰ آبادي را تحت تأثير قرار داده و روزبه‌روز در حال گسترش است.
فرونشست برخلاف مخاطراتي همچون زلزله يا سيل، آرام و بي‌صدا رخ مي‌دهد اما آثار آن مي‌تواند فاجعه‌بار و جبران‌ناپذير باشد. ترك‌هاي گسترده در ديوار خانه‌ها، شكاف در زمين‌هاي كشاورزي، آسيب به خطوط گاز و آب، نشست خطوط ريلي و حتي تهديد جدي براي بافت‌هاي تاريخي كشور، تنها بخش كوچكي از پيامدهاي آن است.
از همه نگران‌كننده‌تر آنكه، اين پديده برخلاف بسياري از بلاياي طبيعي، نتيجه مستقيم سوء‌مديريت منابع آب، توسعه ناپايدار كشاورزي و صنعتي، و تمركز جمعيت در نقاط كم‌آب كشور به شمار مي‌رود.
استان‌هايي چون كرمان، البرز، قم، تهران، اصفهان، يزد، فارس و خراسان رضوي درگير اين بحران‌اند و حتي مناطق شمالي مانند مازندران و گلستان نيز اكنون نشانه‌هاي آن را تجربه مي‌كنند.فرونشست زمين، نشانه بارز تخليه بي‌رويه منابع زيرزميني، بي‌برنامگي در بهره‌برداري از آب و عدم تعادل در سياست‌هاي توسعه است. اما در همين نقطه بحراني، نكته‌اي مثبت هم نهفته است: چون اين پديده انسان‌ساخت است، مي‌توان آن را كنترل كرد به شرط آنكه پيش از آنكه دير شود، اقدام كنيم.علي بيت‌اللهي، عضو هيات علمي مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي در گفت‌وگو با ايرنا اعلام كرد: عمده‌ترين فرونشست‌ها در كشور، در مجاورت يا روي گستره‌هايي هستند كه كانون‌هاي جمعيتي بزرگي دارند. به‌طوري كه ۷۵۰ شهر و ۹۲۰۰ آبادي و در مجموع ۴۰ ميليون نفر از جمعيت كشور روي پهنه‌هاي فرونشستي قرار گرفته‌اند.
او در تشريح علت اين بحران تصريح كرد: پديده فرونشست زمين با آب‌هاي زيرزميني در ارتباط مستقيم است؛ هرچقدر سطح آب‌هاي زيرزميني كاهش پيدا مي‌كند، زمين هم به همان ميزان پايين مي‌رود.
فرونشست اگرچه اكنون يكي از مخاطرات اصلي كشور است، اما تاريخچه آن به چند دهه قبل بازمي‌گردد. بيت‌اللهي در اين باره گفت: كاهش منابع آب زيرزميني از دهه ۵۰ آغاز شد و نخستين آثار فرونشست در حوالي رفسنجان كرمان گزارش شد. آن زمان تصاوير ماهواره‌اي نداشتيم و اين پديده به صورت بيرون‌زدگي لوله‌هاي چاه به دليل نشست زمين قابل مشاهده بود.»
دلايل ساختاري و اقليمي فرونشست
بيت‌اللهي در تبيين علت تشديد اين پديده گفت: از اواسط دهه ۷۰ به اين‌سو، كاهش نزولات جوي و تغيير شكل بارش‌ها از برف به باران‌هاي ناگهاني و سيلابي، تغذيه تدريجي آبخوان‌ها را مختل كرد. در گذشته، ذوب تدريجي برف‌ها به نفوذ آب به زمين كمك مي‌كرد؛ اما اكنون روان‌آب‌ها فرصت نفوذ را از بين برده‌اند.او همچنين به تغييرات جمعيتي و فشار مضاعف بر منابع آبي كشور اشاره كرد و افزود: رشد جمعيت، توسعه كشاورزي، صنايع آب‌بر و مكان‌يابي نادرست آنها، همه باعث افزايش برداشت از سفره‌هاي زيرزميني شده‌اند. ما تعادل تغذيه‌اي در آبخوان‌ها نداريم و تا امروز نزديك به ۱۴۰ ميليارد متر مكعب آب زيرزميني از دست داده‌ايم.عضو هيات علمي مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي با تشبيه جالبي عمق فاجعه را توضيح مي‌دهد: اين افت سطح آب زيرزميني مانند ميوه‌اي است كه آب درون خود را از دست مي‌دهد و چروك مي‌شود. لايه آبخواني كه پيش‌تر داراي خلل و فرج بود و ضريب انتقال بالايي داشت، حالا فشرده و به حالت سيماني و غيرقابل نفوذ درآمده است.
او هشدار داد: اين اتفاق، به معني مرگ تدريجي دشت‌ها و نابودي آبخوان‌هاست. حتي اگر بعداً آبي هم برسد، ديگر نمي‌توان آن را ذخيره يا منتقل كرد.
فرونشست، قابل كنترل است؛ اگر بخواهيم
با وجود همه نگراني‌ها، بيت‌اللهي به نقطه اميد هم اشاره كرد و گفت: فرونشست، پديده‌اي انسان‌ساخت و قابل كنترل است. در كشورهاي مختلف از جمله ژاپن (دشت توكيو)، چين (شانگهاي، تيانجين)، تايوان، اندونزي و امريكا، با اقدامات موثر توانسته‌اند اين روند را متوقف يا معكوس كنند.
عضو هيات علمي مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي اقدامات لازم براي كنترل فرونشست را چنين برشمرد و گفت: كاهش برداشت آب زيرزميني، افزايش تغذيه مصنوعي، اصلاح كشاورزي و جلوگيري از هدررفت آب در صنعت و كشاورزي.بيت‌اللهي در ادامه تأكيد كرد: ۳۰ درصد محصولات كشاورزي ما پرت دارد و هدررفت آب از ۲۰۰ ليتر در كيلو تا ۱۵ هزار ليتر در برخي فرآورده‌ها متغير است. اين ارقام هولناك است و مصرف آب بايد بر پايه بهره‌وري باشد، نه بر اساس كميت.
تهران؛ زون بحراني فرونشست در كشور
بزرگ‌ترين خطر اما در پايتخت در حال وقوع است. عضو هيات علمي مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي گفت: تهران سالانه تا ۳۶ سانتي‌متر فرونشست دارد. مناطق جنوبي تهران، از بلوار كشاورز به پايين، بيشترين آثار را دارند. مناطق ۱۰، ۱۱، ۱۷، ۱۸، ۱۹، ۲۰ و ۲۱ جزو نقاط بحراني‌اند.بيت‌اللهي افزود: حدود ۳ ميليون نفر در اين مناطق در معرض مستقيم خطر هستند. بيش از ۵۰ درصد آب تهران از چاه‌هاي زيرزميني تأمين مي‌شود و سدها ديگر پاسخگوي نياز نيستند. اين مساله در مناطق حاشيه‌اي، سرعت فرونشست را تا سه برابر افزايش داده است.
زيرساخت‌ها در معرض تهديد؛ از گاز تا تاريخ
عضو هيات علمي مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي با اشاره به آسيب‌هاي جدي زيرساختي گفت: بيش از ۱۰ هزار كيلومتر از خطوط گاز كشور در پهنه‌هاي فرونشستي قرار دارند. همچنين بيش از نيمي از بافت‌هاي تاريخي كشور، در معرض فرونشست هستند.
او ادامه داد: در مجموع، خطوط ريلي، ساختمان‌هاي شهري و دارايي‌هاي ملي همگي در خطر قرار دارند و بايد اين پديده را بسيار جدي گرفت.بيت‌اللهي معتقد است راهكار در توسعه متوازن كشور نهفته است، او گفت: حدود ۴۰ درصد جمعيت كشور تنها در ۱۰ كانون بزرگ جمعيتي متمركز شده‌اند، در حالي كه بسياري از نقاط ايران با بحران آب مواجه نيستند. اگر اشتغال، معيشت و امكانات را به‌درستي توزيع كنيم، اين تمركز كاهش يافته و فشار بر منابع آب كم خواهد شد.عضو هيات علمي مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي تأكيد كرد: سياست‌گذاري‌هاي بلندمدت، پايدار و مبتني بر كار كارشناسي مي‌تواند اين بحران را مهار كند. بايد همين امروز براي كنترل فرونشست اقدام كنيم؛ زيرا در آينده، جبران آن نه‌تنها دشوار، بلكه شايد غيرممكن باشد.فرونشست، بحران فردا نيست؛ فاجعه امروز ماست. پديده‌اي كه ديگر نمي‌توان آن را در دل گزارش‌هاي علمي يا جلسات تخصصي محدود كرد. امروز، زمين در حال پايين رفتن است، خانه‌ها ترك مي‌خورند، زيرساخت‌ها تهديد مي‌شوند و حيات ميليون‌ها نفر در سراسر كشور، به‌ويژه در كلان‌شهرهايي چون تهران، قم، كرمان و اصفهان، به خطر افتاده است.فرونشست زمين، برخاسته از سياست‌هاي نادرست انساني است: برداشت بي‌رويه از آب‌هاي زيرزميني، كشاورزي ناكارآمد و تمركز جمعيتي در نقاط بحراني. اما همين منشأ انساني، نقطه اميد ماست.
مي‌توان با كاهش برداشت، افزايش بهره‌وري در مصرف آب، و بازنگري در الگوهاي توسعه، روند اين فاجعه را متوقف كرد. هشدارها بارها تكرار شده‌اند. اكنون زمان تصميم‌گيري شجاعانه و اقدام فوري است؛ پيش از آنكه زمين، ديگر فرصتي براي هشدار باقي نگذارد.
