نقشه نجات در بحران نهايي شد
پس از تشديد تهديدات امنيتي و وقوع جنگ دوازده روزه ميان ايران و اسراييل، روند تدوين و تصويب ضوابط تامين پناهگاه‌ها و فضاهاي امن در كشور وارد مرحله‌اي تازه شد.
پس از تشديد تهديدات امنيتي و وقوع جنگ دوازده روزه ميان ايران و اسراييل، روند تدوين و تصويب ضوابط تامين پناهگاه‌ها و فضاهاي امن در كشور وارد مرحله‌اي تازه شد. دراين ميان، دستورالعملي جامع با همكاري مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي و سازمان پدافند غيرعامل تدوين و به شوراي عالي شهرسازي و معماري ايران و همچنين نظام فني و اجرايي كشور ارايه شده است. اين ضوابط كه به گفته غزال راهب، رييس مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي، با هدف افزايش تاب‌آوري شهري و مديريت بحران به‌ويژه در كلانشهرها تدوين شده، گام بزرگي در مسير ايمن‌سازي فضاهاي شهري محسوب مي‌شود. در جريان جنگ ايران و اسراييل كه كشور در وضعيت آماده‌باش قرار گرفت، نياز به دستورالعملي جامع، شفاف و قابل اجرا بيش از هر زمان ديگري احساس شد، درهمين راستا، راهب با اشاره به همين ضرورت گفت: در جريان جنگ تحميلي اخير، ضوابط تامين پناهگاه و اسكان به‌صورت اضطراري تجميع و تنظيم شد و در اختيار شوراي عالي شهرسازي و معماري و نظام فني و اجرايي قرار گرفت. هدف اين بود كه نهادهاي متولي بتوانند با داشتن دستورالعمل مشخص، فضايي را به عنوان پناهگاه يا فضاي امن اختصاص دهند و اين حركت از يك‌سو به معناي تجربه‌اندوزي عملي از وضعيت بحراني اخير و از سوي ديگر به معناي تثبيت آموخته‌ها در قالب اسناد راهبردي است.
پيشينه مطالعاتي و هم‌افزايي نهادها
فرآيند تدوين اين ضوابط تنها به جنگ اخير محدود نمي‌شود، بلكه ريشه در مطالعات گسترده‌اي دارد كه از سال‌هاي ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ آغاز شده بود. رييس مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي در اين باره گفت: از سال‌هاي ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸، مركز تحقيقات با همكاري سازمان پدافند غيرعامل، مجموعه‌اي از مطالعات پيشين را جمع‌آوري و تدوين كرد كه در دو بخش اصلي دسته‌بندي شدند: يكي پيش‌بيني راه‌هاي خروج اضطراري و اسكان ساكنان شهرهاي بزرگ در مواقع بحران و ديگري افزايش تاب‌آوري شهري و پدافند غيرعامل در طرح‌هاي توسعه و عمران، از سطح ملي تا محلي. اين همكاري بين بخشي از جمله نمونه‌هاي موفق تعامل سياستگذار و نهاد تحقيقاتي در حوزه مديريت بحران شهري در ايران به شمار مي‌رود.
از طرح جامع تا شهرك صنعتي
يكي از ويژگي‌هاي بارز اين مجموعه جديد از ضوابط، جامعيت آن است. به گفته راهب، اين ضوابط تمام سطوح برنامه‌ريزي فضايي را شامل مي‌شود: اين مجموعه، شامل طرح‌هاي ملي، منطقه‌اي، ناحيه‌اي، طرح جامع شهري، طرح تفصيلي، شهرهاي جديد و شهرك‌هاي صنعتي است و تحت عنوان سياست‌ها، برنامه‌ها، اصول و ضوابط پدافند غيرعامل تدوين و به‌روز شده است. همچنين در اين مجموعه وظايف و اختيارات دستگاه‌ها و بخش‌هاي مختلف در حوزه پدافند غيرعامل مشخص شده و يكپارچگي اجرايي تضمين شده است. تدوين ضوابط يادشده تنها يك اقدام مقطعي و مديريتي نيست، بلكه با تكيه بر اسناد بالادستي و قوانين رسمي كشور صورت گرفته است. در همين زمينه رييس مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي به جايگاه حقوقي اين ضوابط اشاره كرد و گفت: مبحث ۲۱ مقررات ملي ساختمان كه مربوط به پدافند غيرعامل است، بخشي از ضوابط مربوط به پناهگاه‌ها را تدوين كرده است. همچنين مصوبه‌اي كه در سال ۱۳۶۶ در شوراي عالي شهرسازي و معماري درباره ايجاد فضاهاي امن و پناهگاه‌ها به تصويب رسيد، مبناي كار قرار گرفت. اين اسناد، بنيان قانوني طرح را تشكيل داده‌اند و آن را از يك دستورالعمل ساده به يك راهبرد الزام‌آور تبديل كرده‌اند.
دو گام براي اجراي موثر: شناسايي و ساخت
براي پياده‌سازي اين ضوابط در عمل، دو گام كليدي پيش‌بيني شده است. به گفته رييس مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي، در گام اول بايد ظرفيت‌هاي موجود پناهگاه‌ها شناسايي شوند كه اين دستورالعمل به نهادهاي مسوول ارايه شد. راهب افزود: گام دوم مربوط به چگونگي ساخت پناهگاه‌هاست تا در شرايط بحران بتوانند تاب‌آوري شهرها را افزايش دهند و به شكل يكپارچه با ساختار كالبدي شهرها درآيند. اين نگاه سيستمي و مرحله‌به‌مرحله باعث خواهد شد كه زيرساخت‌هاي امن شهري به‌تدريج و بر اساس اولويت‌ها ارتقا يابد.
هشدار نسبت به ساختمان‌هاي ناايمن
يكي از بخش‌هاي مهم در مديريت بحران، شناسايي و هشدار نسبت به ساختمان‌هاي ناايمن است؛ اقدامي كه از سوي مركز تحقيقات نيز پيگيري شده است. راهب در اين باره گفت: يكي ديگر از اقدامات مركز، شناسايي ساختمان‌هاي ناايمن است. اين كار پيش‌تر انجام شده و فهرستي از اين ساختمان‌ها به تفكيك مناطق شهرداري تهران براي مديريت بحران ارسال شده است. هدف اين است كه هشداري باشد براي ساختمان‌هايي كه در شرايط انفجار ممكن است دچار تخريب مضاعف شوند. چنين اقداماتي نه‌تنها پيشگيرانه هستند، بلكه مي‌توانند نهادهاي اجرايي و ساكنان را براي ايمن‌سازي به حركت درآورند.
بعد اجتماعي بحران و تاب‌آوري انساني
در كنار ابعاد كالبدي، مركز تحقيقات به موضوع مهم تاب‌آوري اجتماعي نيز توجه نشان داده است. رييس مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي با اشاره به اين موضوع تصريح كرد: در بخش اجتماعي، دستورالعملي براي افزايش تاب‌آوري اجتماعي در شرايط بحران تدوين شد كه تاثيرات كالبدي هم دارد و براي فضاهاي شهري راهكارهايي ارايه مي‌دهد تا تاب‌آوري انساني و اجتماعي هنگام بحران افزايش يابد.
راهب افزود: اين نگاه انساني به بحران، مكمل جنبه‌هاي فني و مهندسي آن است و نشان‌دهنده درك عميق‌تر از ماهيت چندبعدي بحران‌هاي شهري است.
چپدافند غيرعامل؛ ضرورتي فراتر از بحران‌هاي نظامي
رييس مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي در بخش پاياني اظهارات خود با تاكيد بر ضرورت نگاه راهبردي به پدافند غيرعامل گفت: ما در مراكز، سازمان‌ها و شركت‌ها، وظيفه داريم تاب‌آوري جامعه را افزايش دهيم و آسيب‌پذيري اجتماعي و كالبدي را به حداقل برسانيم. به گفته راهب، موضوع پدافند غيرعامل در سياست‌هاي كلي نظام، اساسنامه و مصوبات شوراي عالي شهرسازي و معماري مورد توجه قرار گرفته است. حتي يك جلد كتاب در مقررات ملي ساختمان به آن اختصاص يافته است. اما در عمل در سطح شهرها و سكونتگاه‌ها به خوبي اجرا نشده است. او اظهار كرد: يكي از دلايل اصلي اين موضوع، تفكيك پدافند غيرعامل از روند كلي توسعه شهري بوده و شايد دليل آن اين باشد كه پدافند غيرعامل را جدا از بحث افزايش تاب‌آوري در برابر بحران‌هاي انساني و غيرانساني ديده‌اند، در حالي كه بايد آن را به عنوان يك اصل و رويكرد در ساخت و ساز و توسعه شهرها و نه يك مبحث جداگانه تلقي كرد.
تصويب و ابلاغ ضوابط تامين پناهگاه و فضاهاي امن بدون شك گامي ضروري و بلندپروازانه در راستاي تحقق مديريت بحران مدرن و مبتني بر داده و دانش است. اما اجراي آن نيازمند همكاري تمام‌قد نهادهاي مختلف، منابع مالي قابل توجه و از همه مهم‌تر، آگاهي و مشاركت مردم است. همان‌طور كه راهب اظهار اميدواري كرد: اين دستاوردها بايد در اختيار جامعه تخصصي قرار گيرد و مردم با ديد بازتري از اين دستورالعمل‌ها استفاده كنند. بدون ترديد، چنانچه اين رويكرد در لايه‌هاي مختلف برنامه‌ريزي و اجرا نهادينه شود، مي‌توان به شهري ايمن‌تر، مقاوم‌تر و پاسخگوتر در برابر بحران‌ها اميدوار بود؛ شهري كه نه‌تنها در برابر انفجار، زلزله يا جنگ، بلكه در برابر نابرابري، بي‌اطميناني و بي‌توجهي نيز تاب‌آور باقي بماند.