بحران پلاستيك تنها يك چالش محيط‌زيستي نيست
مصرف بي‌رويه پلاستيك در دهه‌هاي اخير به يكي از جدي‌ترين بحران‌هاي زيست‌محيطي جهان تبديل شده است؛ بحراني كه مرز جغرافيا نمي‌شناسد و زندگي انسان، حيوان و طبيعت را به شكلي گسترده تهديد مي‌كند.
سالانه 500 هزار تن پلاستيك به كشور وارد مي‌شود
گلي ماندگار|
مصرف بي‌رويه پلاستيك در دهه‌هاي اخير به يكي از جدي‌ترين بحران‌هاي زيست‌محيطي جهان تبديل شده است؛ بحراني كه مرز جغرافيا نمي‌شناسد و زندگي انسان، حيوان و طبيعت را به شكلي گسترده تهديد مي‌كند. توليد آسان و قيمت ارزان باعث شد پلاستيك در مدت‌زمان كوتاهي به بخش جدايي‌ناپذير زندگي مدرن بدل شود. اما همين ويژگي، امروز بشر را با كوهي از زباله‌هاي غيرقابل تجزيه و خطرناك روبه‌رو كرده است. در ايران نيز اين روند نگران‌كننده با سرعتي چشمگير پيش رفته است. استفاده گسترده از كيسه‌هاي پلاستيكي يك‌بار مصرف، بطري‌هاي نوشيدني، ظروف پلاستيكي و بسته‌بندي‌هاي غيرضروري، چهره شهرها و طبيعت كشور را تغيير داده و تهديدي جدي براي منابع طبيعي، حيات وحش و حتي سلامت انسان به وجود آورده است. بحران پلاستيك فقط يك چالش محيط‌زيستي نيست، بلكه مساله‌اي اجتماعي و اقتصادي است كه نيازمند تغيير در شيوه زندگي، سياست‌گذاري هوشمندانه و همكاري همگاني است؛ چرا كه آينده زمين در گرو تصميم‌ها و رفتارهاي امروز ماست. يكي از مشكلات اصلي اين است كه بازيافت پلاستيك در ايران به‌طور گسترده و نظام‌مند انجام نمي‌شود. هرچند طي سال‌هاي اخير طرح‌هايي براي كاهش مصرف و جمع‌آوري و بازيافت اجرا شده، اما هنوز فاصله زيادي با استانداردهاي جهاني داريم. در شهرهاي بزرگ مانند تهران و اصفهان، زباله‌هاي پلاستيكي حجم قابل توجهي از پسماند شهري را تشكيل مي‌دهند و متأسفانه بخش زيادي از اين پلاستيك‌ها در طبيعت رها مي‌شود.
به منظور فرهنگ‌سازي و ارتقاي سطح دانش شهروندان در زمينه مضرات استفاده از كيسه‌هاي پلاستيكي، ۲۱ تير ماه از سوي طرفداران محيط زيست روز بدون كيسه كيسه‌هاي پلاستيكي نامگذاري شده است.
ورود آلودگي پلاستيكي به زنجيره غذايي
اين پلاستيك‌هاي رها شده مي‌توانند به رودخانه‌ها، جنگل‌ها و در نهايت به دريا راه پيدا كنند و آثار زيان‌باري براي زيست‌بوم، حيات وحش و حتي سلامت انسان داشته باشند. همچنين، تجزيه پلاستيك‌ها به ميكروپلاستيك‌ها، خاك و منابع آبي را آلوده مي‌كند و اين آلودگي مي‌تواند وارد زنجيره غذايي انسان شود. براي مقابله با اين بحران، لازم است آگاهي عمومي افزايش يابد، سياست‌گذاري‌هاي دقيق‌تري اجرا شود و زيرساخت‌هاي جمع‌آوري و بازيافت تقويت شود. همچنين فرهنگ استفاده از كيسه‌ها و ظروف پارچه‌اي يا قابل‌بازيافت به جاي پلاستيك يك‌بارمصرف بايد در جامعه نهادينه شود. در نهايت، مساله كاهش مصرف پلاستيك در ايران، يك وظيفه جمعي است كه نياز به همكاري همه مردم، توليدكنندگان و مسوولان دارد.
استفاده بيش از حد پلاستيك در ايران
مازيار مروتي، كارشناس محيط زيست در اين باره به «تعادل» مي‌گويد: متأسفانه در ايران مصرف پلاستيك در سطحي بسيار بالاست. ما در زندگي روزمره‌مان تقريبا در همه‌چيز از كيسه‌هاي پلاستيكي گرفته تا بطري‌هاي آب معدني و ظروف يك‌بار مصرف پلاستيكي استفاده مي‌كنيم. اين حجم از مصرف تأثيرات مخرب زيادي بر محيط زيست گذاشته كه شايد هنوز براي بسياري از مردم ملموس نباشد. او در پاسخ به سوالي درباره مشكلات زيست‌محيطي مصرف بالاي پلاستيك، مي‌افزايد: مشكل اصلي اين است كه پلاستيك به‌سختي در طبيعت تجزيه مي‌شود و در مواردي صدها سال در خاك و آب باقي مي‌ماند. بخش زيادي از اين پلاستيك‌ها وارد رودخانه‌ها و درياها مي‌شوند و مي‌توانند حيات وحش، به‌ويژه پرندگان و آبزيان را به خطر بيندازند. همچنين، با خرد شدن به ذرات بسيار ريز موسوم به ميكروپلاستيك، خاك و منابع آبي را آلوده مي‌كنند كه اين آلودگي در نهايت به انسان‌ها هم مي‌رسد و سلامت ما را تهديد مي‌كند.
وضعيت مديريت زباله‌هاي پلاستيكي در ايران
اين كارشناس حوزه محيط زيست درباره مديريت زباله‌هاي پلاستيكي در ايران اظهار مي‌دارد: اين حوزه واقعا با چالش‌هاي جدي روبه‌روست. در بسياري از شهرها تفكيك زباله از مبدأ انجام نمي‌شود يا به صورت ناقص انجام مي‌شود. همين مساله باعث مي‌شود حجم زيادي از پلاستيك‌ها همراه ساير زباله‌ها دفن يا سوزانده شوند. دفن باعث آلودگي شديد خاك و آب‌هاي زيرزميني مي‌شود و سوزاندن نيز گازهاي گلخانه‌اي و آلاينده‌هاي خطرناك وارد هوا مي‌كند. مروتي در پاسخ به اين سوال كه چه اقداماتي براي كاهش مصرف پلاستيك در ايران انجام شده است، مي‌گويد: خوشبختانه در سال‌هاي اخير تلاش‌هايي انجام شده؛ از جمله برخي شهرداري‌ها كه طرح‌هايي براي توزيع كيسه‌هاي پارچه‌اي داشته‌اند يا فروشگاه‌هايي كه كيسه‌هاي پلاستيكي را به صورت پولي در اختيار مردم مي‌گذارند تا مصرف كاهش يابد. همچنين فعالان محيط زيست و سازمان‌هاي مردم‌نهاد، كمپين‌هاي آگاهي‌بخشي و آموزشي متعددي برگزار كرده‌اند. اما هنوز اين اقدامات كافي نيست و نياز به سياست‌هاي جامع‌تر و اجراي گسترده‌تر دارد.
نقش مردم در كاهش مصرف پلاستيك
او همچنين با اشاره به نقش مردم در كاهش مصرف پلاستيك مي‌افزايد: حتي تغييرات كوچك در سبك زندگي مردم مي‌تواند تأثير چشمگيري داشته باشد. مثلا اگر مردم هنگام خريد از كيسه‌هاي پارچه‌اي استفاده كنند يا بطري آب قابل‌استفاده مجدد همراه داشته باشند، حجم زيادي از زباله‌هاي پلاستيكي توليد نخواهد شد. همچنين انتخاب محصولاتي با بسته‌بندي كمتر يا ساخته‌شده از مواد قابل بازيافت كمك بزرگي است. مروتي در پايان اظهار مي‌دارد: راهكار اساسي، تركيبي از فرهنگ‌سازي، سياست‌گذاري دقيق و توسعه زيرساخت‌هاي بازيافت است. بايد آموزش در مدارس و رسانه‌ها گسترش يابد تا مردم از آثار واقعي مصرف پلاستيك آگاه شوند. از طرف ديگر، دولت بايد با وضع قوانين حمايتي و بازدارنده، مصرف پلاستيك يك‌بار مصرف را محدود كند و توليدكنندگان را به سمت بسته‌بندي‌هاي پايدار هدايت كند. در نهايت اميدوارم با همكاري همگاني، روزي شاهد طبيعتي پاك‌تر و زندگي سالم‌تر باشيم.
آيين نامه‌اي كه به تصويب رسيد اما اجرا نشد
در همين رابطه مديركل دفتر مديريت پسماند سازمان حفاظت محيط‌زيست در نشست خبري گفت: آيين‌نامه كاهش مصرف كيسه‌هاي پلاستيكي در سال ۱۴۰۱ به تصويب هيات دولت رسيد، اما به دليل مشكلاتي مانند نبود آمار دقيق توليد از سوي وزارت صنعت، معدن و تجارت، عدم ضمانت اجرايي ماده ۳ اين آيين نامه و نبود شفافيت در فرآيند نظارت، اجراي اين ماده متوقف شده است. مهدي خادم ثامني افزود: پلاستيك امروز به يكي از مهم‌ترين چالش‌هاي جهاني تبديل شده و در كنار آلوده‌سازي اكوسيستم‌هاي آبي و خاكي، تهديدي جدي براي سلامت انسان نيز محسوب مي‌شود. او اظهار داشت: بر اساس آمار رسمي، روزانه حدود ۵۷ هزار تن پسماند عادي شهري در كشور توليد مي‌شود كه ۱۱ تا ۱۲ درصد آن را پسماندهاي پلاستيكي تشكيل مي‌دهند، اين مواد با نفوذ به منابع آب و خاك، اثرات مخربي بر محيط زيست برجاي مي‌گذارند، مصرف سالانه پلاستيك در ايران براي هر نفر حدود ۳۵ كيلوگرم برآورد شده است كه تقريبا هم‌سطح با متوسط جهاني است.
ورود 500 هزار تن پلاستيك به كشور
خادم ثامني افزود: طبق برآورد انجمن ملي صنايع پليمر ايران، سالانه ۳.۵ ميليون تن مواد پليمري در بورس كالا معامله مي‌شود كه علاوه بر اين، حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار تن مواد پلاستيكي به كشور وارد مي‌شود. او اظهار كرد: تخمين‌ها نشان مي‌دهد سالانه حدود ۱.۵ ميليون تن از اين محصولات پلاستيكي يك‌بار مصرف مورد استفاده قرار مي‌گيرند كه از اين ميان تنها ۷۰۰ تا ۸۰۰ هزار تن بازيافت شده و مابقي سوزانده يا رهاسازي مي‌شود.
پيوستن جهاني براي مهار بحران پلاستيك
مديركل دفتر مديريت پسماند تصريح كرد: در راستاي مقابله با بحران پلاستيك، براساس گزارش برنامه محيط زيست سازمان ملل متحد (UNEP) تاكنون ۱۲۷ كشور جهان قوانيني براي كاهش مصرف كيسه‌هاي پلاستيكي تصويب كرده‌اند، اين قوانين شامل ممنوعيت توزيع رايگان، محدوديت واردات و توليد، ماليات بر توليد و مصرف و نيز تسهيل فرآيند بازيافت مي‌شود. وي اضافه كرد: در ايران نيز آيين‌نامه كاهش مصرف كيسه‌هاي پلاستيكي در سال ۱۴۰۱ به تصويب هيات دولت رسيد. طبق ماده ۲ اين آيين‌نامه، توليدكنندگان موظف به كاهش سالانه ۲۰ درصدي توليد كيسه‌هاي كمتر از ۲۵ ميكرون طي يك دوره پنج‌ساله و جايگزيني آنها با كيسه‌هاي سازگار با محيط زيست يا زيست‌تخريب‌پذير هستند، با اين حال، به دليل مشكلاتي نظير فقدان آمار دقيق توليد از سوي وزارت صنعت، معدن و تجارت، عدم ضمانت اجرايي ماده ۳ آيين نامه مذكور، و نبود شفافيت در فرآيند نظارت، اجراي اين ماده متوقف شده است. خادم ثامني گفت: بر اساس ماده ۳ اين آيين‌نامه نيز توزيع رايگان كيسه‌هاي پلاستيكي در فروشگاه‌ها ممنوع اعلام شده، اما به دليل نداشتن ضمانت اجرايي و عدم امكان تعيين مجازات براي متخلفان، اين ماده نيز اجرايي نشده است.
اصلاح آيين‌نامه در دستور كار دولت
مديركل دفتر مديريت پسماند سازمان افزود: در سال ۱۴۰۳، سازمان حفاظت محيط زيست با همكاري نهادهاي ذيربط و انجمن‌هاي تخصصي، اقدام به بازنگري آيين‌نامه كرده است، اين اصلاحيه هم‌اكنون در كميسيون امور زيربنايي، صنعت و محيط زيست دولت در حال بررسي است. او گفت: با توجه به اينكه روز ۲۱ تير به عنوان روز بدون كيسه پلاستيكي در كشور با روز جهاني بدون كيسه پلاستيكي ۳ جولاي (۱۲ تير) مغايرت زماني دارد و با توجه به تاثيرگذاري مناسبت‌ها و رخدادهاي محيط زيستي ملي - بين‌المللي و هم پوشاني برخي از فعاليت‌هاي تخصصي با تقويم رخدادهاي محيط زيستي جهاني اين دفتر به منظور تقارن اين دو روز از طريق مراجع ملي در حال اقدام است.
نقش مردم در مهار بحران پلاستيك
خادم ثامني اظهار كرد: در كنار قوانين الزام‌آور، نقش مردم در كاهش مصرف پلاستيك بسيار حياتي است، استفاده كمتر از كيسه‌هاي نايلوني، به كارگيري كيسه‌هاي پارچه‌اي يا سبدهاي خريد، پرهيز از ظروف يك‌بار مصرف و انتخاب محصولات با بسته‌بندي‌هاي كاغذي يا شيشه‌اي، از جمله اقدامات موثر در اين زمينه به شمار مي‌روند. او گفت: افزايش آگاهي عمومي درباره اثرات زيان‌بار پلاستيك و ترويج سبك زندگي دوستدار محيط زيست، مي‌تواند گامي بزرگ در مسير كاهش اين بحران جهاني باشد.