جاي خالي بازاريابي در «توريسم درماني» ايران
گردشگري سلامت يا «توريسم درماني» يكي از شاخه‌هاي مهم و رو به رشد صنعت گردشگري در جهان محسوب مي‌شود. اين حوزه تركيبي از خدمات پزشكي، رفاهي و گردشگري است كه با هدف درمان بيماران خارجي و ارايه خدمات سلامت به آنان طراحي شده است.
گلي ماندگار|
گردشگري سلامت يا «توريسم درماني» يكي از شاخه‌هاي مهم و رو به رشد صنعت گردشگري در جهان محسوب مي‌شود. اين حوزه تركيبي از خدمات پزشكي، رفاهي و گردشگري است كه با هدف درمان بيماران خارجي و ارايه خدمات سلامت به آنان طراحي شده است. ايران، با پيشينه پزشكي غني، پزشكان مجرب و هزينه‌هاي رقابتي درمان، ظرفيت بالايي براي جذب گردشگران سلامت دارد. در اين گزارش، نگاهي تحليلي خواهيم داشت به وضعيت كنوني گردشگري سلامت در ايران، فرصت‌ها، چالش‌ها و راهكارهاي پيشنهادي براي توسعه اين صنعت.
ظرفيت‌ها و مزيت‌هاي ايران در گردشگري سلامت
فاطمه گرامي، كارشناس حوزه درمان و توريسم درماني در اين باره به «تعادل» مي‌گويد: يكي از مهم‌ترين عوامل جذابيت ايران در گردشگري سلامت، هزينه پايين خدمات پزشكي در مقايسه با بسياري از كشورهاي منطقه و جهان است. طبق برآوردها، هزينه برخي از جراحي‌ها در ايران نسبت به كشورهاي همسايه مانند تركيه، امارات و حتي هند بين ۳۰ تا ۷۰ درصد ارزان‌تر است. علاوه بر اين، دانش و مهارت بالاي پزشكان ايراني نيز جايگاه ويژه‌اي براي كشور ايجاد كرده است. او مي‌افزايد: بسياري از پزشكان متخصص و فوق تخصص ايراني در دانشگاه‌هاي معتبر جهان تحصيل كرده‌اند يا سوابق طولاني در درمان بيماري‌هاي پيچيده دارند. رشته‌هايي مانند جراحي قلب، جراحي پلاستيك و زيبايي، چشم‌پزشكي و درمان ناباروري، جزو حوزه‌هايي هستند كه ايران در آنها توان رقابت با كشورهاي پيشرو را دارد. اين كارشناس حوزه توريسم درماني ادامه مي‌دهد: از ديگر مزاياي ايران مي‌توان به تنوع جغرافيايي و آب‌وهوايي، وجود چشمه‌هاي آب گرم درماني، مراكز مجهز فيزيوتراپي، و مراكز درماني با استانداردهاي بين‌المللي اشاره كرد. اين تركيب از خدمات درماني و جاذبه‌هاي طبيعي و تاريخي، پتانسيل بالايي براي جذب بيماران خارجي ايجاد كرده است.
وضعيت فعلي بازار و آمار گردشگران سلامت
گرامي در پاسخ به اين سوال كه آيا آمار دقيقي از گردشگران سلامت در كشور وجود دارد، مي‌گويد: طبق آمار رسمي وزارت بهداشت، در سال‌هاي اخير حدود 350 تا 500 هزار گردشگر سلامت سالانه به ايران سفر مي‌كنند. البته اين رقم شامل تمام افرادي كه براي درمان وارد ايران مي‌شوند (از جمله بيماران سرپايي و بستري) است. عمده گردشگران سلامت ايران از كشورهاي همسايه مانند عراق، افغانستان، آذربايجان و كشورهاي حاشيه خليج فارس هستند. هر چند كه برخي از مسوولان اصرار دارند اين رقم رابه يك ميليون ارتقا دهند اما مساله اينجاست كه آيا زيرساخت‌هاي ما براي پذيرايي از اين تعداد گردشگر سلامت در كشور فراهم است. او در مورد بيشترين خدماتي كه به گردشگران سلامت ارايه مي‌شود، اظهار مي‌دارد: خدمات پرتقاضا شامل جراحي زيبايي (به ويژه بيني)، درمان ناباروري، كاشت مو، ارتوپدي، جراحي قلب و درمان‌هاي مربوط به بيماري‌هاي چشمي است. در سال‌هاي اخير، گردشگري دندان‌پزشكي نيز رشد چشمگيري داشته است. با اين حال، آمار گردشگران سلامت ايران هنوز با ظرفيت واقعي كشور فاصله زيادي دارد. تخمين زده مي‌شود كه در صورت فراهم شدن زيرساخت‌هاي مناسب و تسهيل روند صدور ويزا، ايران بتواند سالانه تا 1.5 ميليون گردشگر سلامت جذب كند.
زيرساخت‌ها و چالش‌هاي موجود
فاطمه گرامي در بخش ديگري از سخنان خود به زيرساخت‌ها و چالش‌هاي موجود در صنعت گردشگري سلامت ايران اشاره كرده و مي‌گويد: در اين زمينه مي‌توان به موارد متعددي اشاره كرد اما برخي از آنها بسيار مشهود هستند و تاثير بسزايي در كاهش آمار ورود گردشگران سلامت به كشور دارند.
نقص در بازاريابي بين‌المللي: نبود تبليغات موثر در بازارهاي هدف باعث شده بسياري از بيماران از توانمندي‌هاي پزشكي ايران آگاه نباشند.
مشكلات صدور ويزا: روند طولاني يا دشوار دريافت ويزاي درماني براي برخي بيماران خارجي مشكل‌ساز است.
كيفيت غير يكنواخت خدمات: اگرچه برخي مراكز درماني ايران مجهز و داراي اعتبارنامه بين‌المللي هستند، اما در سطح كشور هنوز كيفيت خدمات به صورت يكسان ارايه نمي‌شود.
نبود مديريت واحد: وجود چند نهاد متولي مانند وزارت بهداشت، وزارت ميراث فرهنگي، اتاق بازرگاني و سازمان‌هاي خصوصي باعث شده هماهنگي در سياست‌گذاري‌ها و اجراي برنامه‌ها كم‌رنگ باشد.
زيرساخت‌هاي رفاهي و ارتباطي: در برخي شهرهاي مرزي يا كم‌برخوردار، امكانات رفاهي، هتلينگ و حمل‌ونقل متناسب با نياز گردشگران سلامت نيست.
مسائل ارزي و نقل و انتقال پول: تحريم‌ها و محدوديت‌هاي بانكي باعث دشواري در پرداخت هزينه‌ها از سوي بيماران خارجي شده است.
حذف دلالان از صنعت گردشگري سلامت گام مهمي است
اين كارشناس حوزه گردشگري سلامت در پاسخ به اين سول كه چطور مي‌توان از اين ظرفيت بزرگ در صنعت درماني كشور استفاده كرد، مي‌گويد: براي اين مساله بايد برنامه‌هاي بلندمدت داشته باشيم. بازارهاي هدف جديد پيدا كنيم در واقع نبايد تنها بازارهاي هدف ما كشورهاي حوزه خليج فارس باشند و مي‌توانيم مانند كشور همسايه خود تركيه مردم را از اقصي نقاط جهان براي دريافت خدمات پزشكي به ايران سوق دهيم. او مي‌افزايد: مساله اينجاست كه قبل از همه اينها بايد زيرساخت‌هاي مناسب اين كار را فراهم كنيم. بايد سيستم رسيدگي به بيماران و حمل و نقل و اسكان آنها را گسترش دهيم، سرمايه‌گذاري در زيرساخت‌ها مي‌تواند ما را به يكي از كشورهاي مقصد براي درمان تبديل كند. گرامي ادامه مي‌دهد: بايد دست دلالان از اين بازار كوتاه شود و با نظارت و مديريت دقيق بيماران را از سردرگمي و گرفتار شدن به دست افراد سودجو نجات دهيم. يكي از مواردي كه باعث مي‌شود تا كساني كه براي دريافت خدمات درماني يك بار به ايران مي‌آيند بار ديگر تمايلي به اين مقصد نداشته باشند وجود همين دلالاني است كه سعي دارند اين بيماران را به مراكزي كه آنها را ساپورت مالي مي‌كنند معرفي كنند و شايد خيلي از اين مراكز استانداردهاي لازم براي پذيرش بيمار خارجي را نداشته باشند. او مي‌گويد: بي‌توجهي به صنعت گردشگري در كشور باعث شده تا ما از بسياري امكاناتي كه به اين واسطه مي‌توانستيم براي حوزه سلامت خود به دست بياوريم محروم بمانيم. ارز آوري در حوزه سلامت نه تنها به اقتصاد كشور كمك مي‌كند كه مي‌تواند باعث رشد در علم پزشكي ما باشد. گرامي در پايان اظهار مي‌دارد: با توجه به رشد روزافزون تقاضا براي خدمات درماني با كيفيت و مقرون‌به‌صرفه در جهان، ايران اين امكان را دارد كه در افق ۱۴۰۵ به يكي از قطب‌هاي مهم گردشگري سلامت در منطقه تبديل شود. تحقق اين چشم‌انداز نيازمند يك برنامه‌ريزي جامع، سرمايه‌گذاري گسترده و به‌ويژه هماهنگي ميان دستگاه‌هاي مختلف دولتي و خصوصي است.
گردشگري سلامت؛ درآمد ميليارددلاري
پشت در بيمارستان‌ها
آنچه قطعي به نظر مي‌رسد پتانسيل ايران براي گردشگري سلامت بسيار فراتر از وضعيت فعلي است، از پيوند اعضا گرفته تا درمان ناباروري و جراحي‌هاي زيبايي، بسياري از خدمات درماني در كشور نه‌تنها با استانداردهاي بين‌المللي مطابقت دارد، بلكه در برخي زمينه‌ها حتي كيفيت بالاتري نسبت به كشورهاي رقيب ارايه مي‌دهد، همچنين، هزينه‌هاي درمان در ايران به‌مراتب پايين‌تر از كشورهاي هم‌سطح و توسعه‌يافته است، كه مي‌تواند به يك مزيت رقابتي تعيين‌كننده تبديل شود. اما علي‌رغم اين توانمندي‌ها، چالش‌هايي جدي مانع بهره‌برداري كامل از اين ظرفيت شده‌اند. نبود يك استراتژي منسجم ملي، تعدد نهادهاي تصميم‌گير، موازي‌كاري سازمان‌ها، بي‌اعتمادي به بخش خصوصي، ضعف در بازاريابي بين‌المللي و نبود زيرساخت‌هايي چون سامانه جامع بيمار خارجي و هتل‌بيمارستان‌هاي حرفه‌اي از جمله موانعي است كه سال‌هاست بر سر راه توسعه گردشگري سلامت ايران قرار دارد.
پيش بيني درآمد 6 ميليارد يورويي براي گردشگري سلامت
با توجه به ظرفيت‌هاي عظيم و تقاضاي رو‌به‌افزايش در منطقه، گردشگري سلامت در ايران نيازمند عزم حاكميتي، بازتعريف ساختارها، شفاف‌سازي سياست‌ها و بهره‌گيري جدي از ديپلماسي سلامت و ابزارهاي نوين بازاريابي بين‌المللي است، تنها در چنين شرايطي مي‌توان به اهدافي همچون درآمد سالانه 6 ميليارد يورو كه در برنامه هفتم توسعه پيش‌بيني شده است، دست يافت.
دكتر دياكو عباسي؛ دبير شوراي راهبري گردشگري سلامت وزارت ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي به تسنيم گفت: ما از دو مسير آمار گردشگران سلامت در كشور را به دست مي‌آوريم؛ نخستين مرجع ما سامانه سپاد وزارت بهداشت است، آمار ديگر از ويزاي درمان گردشگران سلامت است و مورد ديگر گزارشاتي است كه از آژانس‌ها مي‌گيريم، اين 3 منبع اصلي تخمين تعداد گردشگران سلامت هستند. او توضيح داد: البته تفكيكي نيز ميان افرادي كه به‌صورت قانوني وارد كشور شده و خدمات درماني دريافت كرده‌اند و كساني كه در كشور «رسوب» نكرده‌اند يا اقامت غيرقانوني داشته‌اند، صورت مي‌گيرد. آن دسته از بيماران غيرقانوني كه از خدمات درماني استفاده كرده‌اند، در آمار رسمي گردشگري سلامت لحاظ نمي‌شوند. عباسي ادامه داد: اگر مجموع اين موارد را در نظر بگيريم، طبق برآوردهاي ما، در سال گذشته چيزي در حدود يك ميليون گردشگر سلامت، يعني افرادي كه به‌منظور دريافت خدمات پزشكي وارد كشور شده‌اند، از بيش از 160 كشور جهان به ايران سفر كرده‌اند. همانطور كه اشاره شد، ما ويزاي درماني براي اين گروه در نظر گرفته‌ايم كه از طريق وزارت امور خارجه پيگيري مي‌شود. دبير شوراي راهبري گردشگري سلامت وزارت ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي بيان كرد: آمارها نشان مي‌دهد بيشترين خدمات درماني كه اين افراد دريافت مي‌كنند در حوزه‌هايي چون ناباروري، قلب، زيبايي، ارتوپد، چشم‌پزشكي و نيز پيوند اعضا است. عباسي در ادامه درباره چشم‌انداز جذب گردشگر پزشكي در كشور گفت: چشم‌اندازي براي سال‌هاي آينده تعريف شده است كه بر مبناي آن و طبق ماده 72 قانون برنامه هفتم توسعه، كشور بايد تا پايان اين برنامه به درآمد سالانه 6 ميليارد يورو از محل گردشگري سلامت دست يابد، اين هدف‌گذاري در يك بازه زماني 5ساله پيش‌بيني شده است.